Domowe herbarium

Doświadczenie 1

Wykonaj teczkę botaniczną (zwaną także prasą botaniczną). Weź dwie grube tektury o minimalnych wymiarach 100 × 80 cm (np. wycięte z dużego kartonu). Zestaw je dłuższymi bokami, zostawiając ok. 2 cm przestrzeni, i połącz szeroką taśmą pakową. Na jednej części poukładaj gazety, najlepiej z szarego papieru. Złóż tektury i zgodnie ze schematem wykonaj otwory, przewlecz przez nie tasiemkę lub gruby sznurek (długość od góry dopasuj w taki sposób, aby tasiemka mogła służyć jako uchwyt do noszenia teczki w ręce lub na ramieniu). Okazy roślin, zaraz po zbiorze, rozkładaj starannie pomiędzy gazetami i wkładaj do teczki. Teczka jest wielokrotnego użytku i może być wykorzystywana przez kilka sezonów.

Wyjaśnienie: Papierowe kartki czy gazety, w których rozkładane są rośliny od razu po zbiorze, chłoną wilgoć oraz umożliwiają zasuszenie roślin z zachowaniem koloru i kształtu ich poszczególnych organów. W profesjonalnych herbariach, gdzie zbiory przechowuje się przez wiele lat, zasuszone okazy chroni się przed szkodnikami. W tym celu regularnie się je zamraża i stosuje środki owadobójcze.

Doświadczenie 2

Zbierz kilkanaście okazów roślin do wykonanej w poprzednim ćwiczeniu teczki botanicznej. Kolekcja może mieć temat przewodni (np. rośliny lecznicze, rośliny łąk, chwasty naszej okolicy, rośliny danej miejscowości itp.). Rośliny zidentyfikujesz, wykorzystując do tego celu klucze do oznaczania roślin, atlasy flory z fotografiami lub dostępne w internecie atlasy roślin (często połączone z forami miłośników przyrody, którzy służą pomocą). Każdy okaz układaj pomiędzy gazetami, uważając, aby go nie zagiąć. Liście, kwiaty i korzenie muszą być starannie rozłożone (dłuższe okazy złóż). Dokładnie opisz okaz, np. na karteczce samoprzylepnej (nazwa, miejsce i data zbioru, opis siedliska, nazwisko i imię osoby zbierającej oraz współrzędne GPS, jeśli to możliwe). Opis umieść obok danej rośliny. Dodatkowym atutem będzie wykonany odręcznie rysunek (rycina) takiej rośliny lub jej zdjęcie (te informacje są przydatne zwłaszcza wtedy, gdy nie znamy nazwy gatunkowej).

Zbiór okazów wyjmij z teczki w gazetach i umieść go w suchym miejscu na kilka, kilkanaście dni. Po tym czasie przenieś ostrożnie rośliny na czyste kartki (np. z bloku technicznego A4 lub A3). Można je delikatnie przypiąć spinaczami lub przymocować kawałkami taśmy klejącej. Wykonaj etykiety informacyjne (własnoręcznie lub na komputerze) i przyklej obok każdego okazu. Pojedyncze kartki zielnikowe można gromadzić w pudełku albo połączyć ze sobą w całość (np. robiąc w kartkach z bloku dziurkaczem otwory i przeplatając przez nie tasiemkę). Wykonaj tytułową stronę swojego zielnika – wpisz, skąd pochodzą rośliny, kiedy były zebrane i kto jest autorem.

Doświadczenie 3

Do zebranych w poprzednim doświadczeniu okazów roślin można wykonać uproszczone zdjęcie fitosocjologiczne, które będzie znakomitym uzupełnieniem informacji dotyczących zbiorów. Nie jest to zdjęcie w klasycznym znaczeniu tego słowa, lecz opis fragmentu badanego obszaru (np. łąki, pola, lasu). W tym celu przygotuj formularz (można wzorować się na przykładowych materiałach dostępnych w internecie), w którym będziesz zapisywać wszystkie potrzebne informacje, m.in. lokalizację badanego terenu, datę, charakterystykę siedliska (suche, podmokłe, ekspozycja, nachylenie itd.), jego powierzchnię oraz wykaz wszystkich (lub jak największej liczby) występujących w danym miejscu gatunków. Gdy już wypełnisz formularz, wyznacz obszar o stosunkowo niewielkiej powierzchni (np. 5 × 5 m) – można w tym celu użyć kamieni bądź patyków. Spisz rosnące tam gatunki (skorzystaj z pomocy książkowego klucza/ atlasu do oznaczania roślin lub z wiedzy innej osoby). Przy każdym gatunku odnotuj, czy było go na tym miejscu dużo, czy mało, stosując skalę od 1 do 5 (5 – gdy dany gatunek pokrywa 75–100% badanej powierzchni, 4 – gdy 50–75%, 3 – 25–50%, 2 – 5–25%, 1 – poniżej 5%). Zdjęcie fitosocjologiczne umieść w sporządzonym zielniku.

Wyjaśnienie: Zdjęcia fitosocjologiczne służą do identyfikacji i klasyfikacji zbiorowisk roślinnych. Wykonuje się je według określonego schematu, który uwzględnia cechy badanego fragmentu. Opis obejmuje charakterystykę siedliska i dokładny wykaz gatunków wraz z podaniem ich tzw. ilościowości i towarzyskości (w przyjętej skali 1–5). Ilościowość to parametr opisujący stopień pokrycia badanego terenu przez każdy gatunek, a za pomocą towarzyskości określamy, czy rośliny rosną pojedynczo, w kępach, grupach, kobiercach lub łanach. Powierzchnia wybrana do wykonania zdjęcia musi być charakterystyczna dla większego badanego obszaru – mówimy, że wybrany przez nas fragment ma reprezentować wycinek całego zbiorowiska roślinnego. W lesie powierzchnia, na której wykonujemy zdjęcie, może wynosić 100–400 m²; na łąkach i polach 4–10 m²; na torfowiskach wystarczy 1 m². Dla danego zbiorowiska roślinnego wykonuje się kilkadziesiąt zdjęć fitosocjologicznych. Zebrane w nich informacje można poddać analizie statystycznej. Na podstawie otrzymanych wyników identyfikowane są określone zbiorowiska roślinne. Skład gatunkowy danego obszaru jest wynikiem warunków i procesów środowiskowych zachodzących w tym konkretnym siedlisku (mówimy o fitobioindykacji). Badaniem i klasyfikacją zbiorowisk roślinnych zajmuje się fitosocjologia.

***

Uwaga!

Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za ewentualne szkody powstałe wskutek doświadczeń.

***

Zestaw przyrządów i materiałów

tektura, taśma klejąca, sznurek, tasiemka, gazety, karteczki samoprzylepne, kartki z bloku A3 lub A4

Niewliczone w cenę: GPS, nożyczki, aparat fotograficzny

Koszt: 10 zł

***

Wiedza w pigułce

Zielniki, czyli herbaria, powstają od niepamiętnych czasów. W Europie te najstarsze pochodzą z XVI w. i znajdują się w Rzymie (zielnik z 1532 r.) oraz Paryżu (1558 r.). W Polsce jedne z pierwszych odnotowanych zielników sporządziła córka Jana III Wazy Anna (przedmiot spłonął w czasie II wojny światowej). Herbaria to podstawowy dokument w pracy botaników, a miejscem ich przechowywania są uniwersytety, instytucje naukowo-badawcze i muzea. Światowa kolekcja zielnikowa zawiera ponad 300 mln okazów (rozmieszczona w 165 krajach), z czego największe herbarium znajduje się w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu (prawie 9 mln okazów). W Polsce największymi zbiorami zielnikowymi dysponują Instytut Botaniki PAN w Krakowie i Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu we Wrocławiu (ponad pół miliona okazów). Pod adresem http://sweetgum.nybg.org/science/ih/ znajdziemy międzynarodowy rejestr zielników naukowych, prowadzony przez Nowojorski Ogród Botaniczny od 1952 r.

Zielniki mają najczęściej postać ręcznie wykonanych zbiorów zasuszonych i opisanych gatunków roślin. Okazy zwykle są posegregowane na określone kategorie i skatalogowane. Zbiory mogą obejmować rośliny z określonych regionów (np. Tatr bądź Sudetów), zbiorowisk (np. z gór) albo należące do specyficznej grupy (np. trawy, paprotniki, mchy). To nieocenione źródło wiedzy dotyczącej flory – często tylko w zielniku zobaczymy okaz rośliny, która już dawno wyginęła w swoich naturalnych stanowiskach. Co więcej, współczesne techniki molekularne umożliwiają wyizolowanie DNA z okazów zielnikowych, porównanie go z DNA gatunków obecnie rosnących i potwierdzenie lub wykluczenie ich pokrewieństwa taksonomicznego, określenie zmian zachodzących w czasie w danym siedlisku itp. Zbieranie roślin do zielnika, oznaczanie i opisywanie to znakomity sposób na naukę ich rozpoznawania i zajęcie, które uwrażliwia na otaczającą przyrodę. Planując wykonanie zielnika, trzeba pamiętać, że nie wolno zbierać roślin w rezerwatach, parkach narodowych oraz gatunków chronionych i zagrożonych wyginięciem.