Noblowskie dziwy i skandale
Dmitrij Mendelejew, którego odkrycie układu periodycznego pierwiastków stanowiło milowy krok w badaniu struktury materii, był aż do swej śmierci w 1907 roku wysuwany do Nagrody Nobla w chemii, a jednak wyróżnienia tego mu nie przyznano. Wiemy teraz, że przyczyną była przedziwna argumentacja niektórych członków Komitetu Noblowskiego, iż odkrycie Mendelejewa było dokonane dosyć dawno, bo w 1869 roku. Nie przeszkodziło to w przyznaniu w 1905 roku Nagrody Nobla niemieckiemu chemikowi Adolfowi Baeyerowi za odkrycia w dziedzinie barwników, dokonane równie dawno.
Ogromne protesty w świecie wywołało przyznanie Nagrody Nobla z chemii za rok 1918 Fritzowi Haberowi, chemikowi niemieckiemu, który był inicjatorem i głównym wykonawcą użycia gazów trujących na froncie zachodnim w 1915 roku, co pochłonęło wiele tysięcy ofiar wśród żołnierzy alianckich. Po wojnie alianci uznali Habera za zbrodniarza wojennego. Wobec tych protestów wręczono mu nagrodę bez rozgłosu i bez udziału rodziny królewskiej dopiero w połowie 1921 roku.
Wielkim skandalem było pominięcie Lise Meitner przy przydzielaniu Nagrody Nobla z chemii za rok 1944. Wyróżnienie przyznano Ottonowi Hahnowi za odkrycie rozszczepienia jądra uranu. Austriaczka Meitner mimo niearyjskiego pochodzenia pracowała w nazistowskim Berlinie i odgrywała kierowniczą rolę w badaniach, w których towarzyszyli jej Hahn oraz Fritz Strassmann. Sytuacja zmieniła się po wcieleniu Austrii do Rzeszy w 1938 roku. Meitner udało się zmylić Gestapo, uciec za granicę i uniknąć obozu koncentracyjnego. Potem przez kilka miesięcy mogła tylko listownie przekazywać Hahnowi rady i interpretację wyników. W grudniu Hahn i Strassmann opublikowali artykuł z wynikami badań, których nie bardzo rozumieli. W artykule nie wymienili nazwiska Meitner jako współautorki, gdyż to zagrażało ich bezpieczeństwu. Meitner zaraz podała w oddzielnej publikacji właściwą interpretację wyników i wprowadziła termin „rozszczepienie uranu”.
Kiedy Hahn został jedynym laureatem Nagrody Nobla, chciał przekazać Strassmannowi 10% otrzymanej sumy, ale ten z oburzeniem odpowiedział, że nie przyjmuje napiwków.
W sierpniu 1967 roku Jocelyn Bell, doktorantka prowadząca badania radioastronomiczne w Cambridge, zaobserwowała tajemniczne periodyczne impulsy z kosmosu. Jej opiekun Anthony Hewish początkowo bagatelizował sprawę i próbował przekonać Bell, że są to tylko jakieś zakłócenia. Ale uparta Bell nie ustąpiła. W końcu środowisko astronomów zostało przekonane, że źródłem periodycznych impulsów są pulsary, rotujące gwiazdy neutronowe. W 1974 roku Hewish został za to odkrycie wyróżniony Nagrodą Nobla z fizyki. O Jocelyn Bell nie było mowy.
Skandalem insulinowym nazwano okoliczności odkrycia insuliny i uhonorowania tych badań Nagrodą Nobla. W 1921 roku kanadyjski lekarz Frederick Banting z pomocą Charlesa Besta odkrył, nie bez udziału przypadku, działanie tego związku chemicznego. Badania zostały przeprowadzone w laboratorium uniwersytetu w Toronto, kierowanym przez Jamesa J.R. Macleoda. Zastosowanie insuliny przyszło natychmiast; już w styczniu następnego roku leczono nią pierwszego pacjenta chorego na cukrzycę. Ku zdziwieniu świata naukowego Nagrodę Nobla z fizjologii i medycyny w 1923 roku otrzymali Banting oraz Macleod, który – jak się zaraz okazało – nie przebywał nawet w Toronto podczas badań Bantinga, ponieważ spędzał długie wakacje w Szkocji.
Badania naukowe są coraz bardziej zespołowe i nie można tego ignorować przy ocenianiu osiągnięć uczonych. W niektórych dziedzinach projektami zajmują się już setki, a nawet tysiące naukowców. W tej sytuacji coraz częściej kwestionowane są reguły przyznawania Nagród Nobla, które w danej dziedzinie mogą otrzymać co roku najwyżej trzy osoby. Od 2012 roku przyznawane są tzw. Breakthrough Prizes (Nagrody Przełomu), które finansują miliarderzy (Jurij Milner, Siergiej Brin z Google’a, twórca Facebooka Marc Zuckerberg i in.). Te wyróżnienia są przyznawane w wielu dziedzinach nauki indywidualnym badaczom albo zespołom naukowym. Ambicją fundatorów jest, aby były znacząco wyższe od Nagród Nobla (obecnie to 3 mln dol.) i uzyskały z czasem większy prestiż (już teraz nazywa się je Noblami XXI w.).
W 2018 roku Nagrodę Przełomu za odkrycie pulsarów otrzymała Jocelyn Bell. Z wyróżnienia tego mogli się cieszyć także m.in. członkowie zespołu, który odkrył fale grawitacyjne, razem 1015 osób (w tym 9 z Polski). AKW