Kariera kryształów
Surowcami do produkcji zwykłego szkła są krzemionka oraz dodatki, w tym węglan sodu i węglan wapnia. Z kolei kryształ, uważany za szkło szlachetne, uzyskuje się poprzez dodanie do krzemionki ołowiu. Zazwyczaj domieszkę stanowi tetratlenek triołowiu zwany minią ołowiową. Słowo „minia” pochodzi z języka hiszpańskiego i oznacza rzekę Mińo, gdzie znajdowały się pierwsze eksploatowane złoża minii. Dobrej jakości kryształ zawdzięcza ołowiowi charakterystyczny blask, powstający wskutek załamywania się światła w ściankach naczyń. Ponadto po zrobieniu szlifów przedmiot wykonany z najlepszej jakości kryształu ma zdolność do rozszczepiania światła, czyli obserwowany z różnych pozycji może migotać wszystkimi kolorami tęczy lub rzucać tęczowy projekt na stół czy ścianę.
Produkcja kryształów to magia. Na początku z płynnej masy hutnik artysta za pomocą długiej rurki zwanej piszczelą nabiera masę szklaną. Następnie wydmuchuje z niej konkretny kształt i modeluje go za pomocą narzędzi, a po wystygnięciu zaczyna szlifować. Bardzo często dopiero samo szlifowanie wydobywa prawdziwy kształt przyszłego kieliszka, misy czy wazonu. Ukoronowaniem pracy jest nadanie kryształowi blasku poprzez polerowanie. Gotowy przedmiot zanurzany jest w tzw. kąpieli polerującej, zawierającej kwas fluorowodorowy i siarkowy.
Wprowadzenie ołowiu do szkła diametralnie zmienia jego właściwości. Przede wszystkim znacznie zwiększa się współczynnik załamania światła. Wzrasta także średnia dyspersja (załamywanie się wiązek światła o różnych barwach pod różnymi kątami). W przypadku przedmiotów kryształowych kolory tęczy widzimy głównie w miejscach głębokich szlifów. Szkło ołowiowe dzięki swojej strukturze może lepiej przepuszczać promieniowanie ultrafioletowe, ale jednocześnie absorbować promieniowanie krótkofalowe, np. rentgenowskie. Z tego względu dawniej w pracowniach RTG konstruowano kryształowe osłony chroniące przed tym promieniowaniem. Dodatek ołowiu zmniejsza także lepkość samej masy szkła w trakcie wytapiania. Dlatego szkło kryształowe łatwiej się topi, a jego formowanie jest prostsze niż w przypadku szkła sodowo-wapniowego. Czasami wadą kryształu jest to, że tlenek ołowiu może łatwo zredukować się do postaci metalicznej, co nadaje gotowym wyrobom ciemniejszy wygląd. Obecnie podczas wytwarzania najlepszej jakości kryształów cały czas utrzymuje się atmosferę utleniającą, dzięki czemu ołów pozostaje w formie tlenków. Niektórzy jednak uważają ciemniejszy kryształ za zaletę, a przydymione szkła za wyjątkowo szlachetne i stwarzające wrażenie starych.
Historia kryształu
Produkcja szkła znana jest człowiekowi już od kilku tysięcy lat. Niedoścignionym ideałem dla wielu dawnych hutników było opracowanie takiej metody wytwarzania, żeby szkło stało się doskonale bezbarwne i przezroczyste. Dość często za wzorzec stawiano sobie kryształ górski. W części udało się to szklarzom z Wenecji. Ich sławetne przezroczyste szkła nazywane cristallo podbijały ówczesną Europę. Dopiero pojawienie się w XVII w. szkła ołowiowego, zwanego kryształem czeskim i angielskim, wywołało swego rodzaju przewrót w produkcji szkła artystycznego. Nowe wspaniałe, bardziej lśniące i klarowne szkło, które dodatkowo łatwo się szlifowało i rytowało, urzekło nabywców. Początkowo szlifowanie odbywało się w warsztatach obróbki kamieni szlachetnych. Stamtąd właśnie wzięto m.in. wirujące metalowe tarcze, pozwalające na stosunkowo szybkie i łatwe wykonywanie cięć. Po czasie jednak wykształciły się odrębne wzorce zdobienia szkła kryształowego poprzez rżnięcie, grawerowanie, złocenie i malowanie.
W XVIII w. w niewielkiej francuskiej miejscowości Baccarat powstała huta, której celem było produkowanie wyrobów kryształowych. Właściciele chcieli wytworzyć linię naczyń dorównujących tym z Czech. Zgodnie z decyzją ówczesnego króla Francji Ludwika XV huta miała produkować zarówno naczynia dekorowane, jak i lustra czy szkło okienne. W ciągu zaledwie 20 lat produkcji fabryka w Baccarat stała się jedną z najważniejszych hut szkła w Europie. Jej prosperity zakończyło się jednak w 1789 r. wraz z rewolucją francuską, a w 1813 r. wygaszono ostatnie dwa piece zakładu. Nowe otwarcie nastąpiło w roku 1816, kiedy to właściciel huty szkła kryształowego w Vonęche (na terenie dzisiejszej Belgii) postanowił zacząć produkcję we Francji, a kierowały nim głównie względy ekonomiczne. Wysokie francuskie cło ograniczało znacznie możliwości transportowe belgijskiej huty. Właściciele zatem zaczęli masowo przywozić do Baccarat surowe kryształy z Vonęche, a na miejscu poddawali je kształtowaniu i szlifowaniu. Po czasie ponownie uruchomiono produkcję szkła w Baccarat, a w związku z rozkwitem przedsięwzięcia prawie całą przeniesiono do Francji. Nowe kryształy Baccarat oczarowały ówczesny świat. Zachwycały idealną jakością samej masy kryształowej oraz wyjątkową urodą zdobień. Coraz więcej dworów zamawiało sygnowane swoimi nazwiskami czy herbami kryształowe serwisy, kielichy, flakony do bardzo drogich perfum czy różnokolorowe przyciski do papieru. To one stały się swego rodzaju ambasadorem marki Baccarat na całym świecie.
Innym rozpoznawalnym produktem Baccarat jest serwis kielichów Harcourt – wspaniałe, masywne, w stylu niderlandzkim kielichy do wina z przezroczystego lub częściowo barwionego kryształu były obiektem pożądania wielu osób. Fabryka niesamowicie się rozrastała, a na realizację zamówień czekało się wiele tygodni. W zasadzie nie było w Europie dworu, który nie mógł poszczycić się swoimi bakaratami. Jednym z największych kolekcjonerów najlepszych wówczas na świecie kryształów – nie tylko z Baccarat – był dwór sułtana w Stambule. Oprócz kryształowej zastawy stołowej, wielotonowych żyrandoli, kinkietów, lamp pokojowych, gigantycznych lamp stojących wykonanych w całości z kryształu w stambulskich pałacach sułtańskich do dziś można oglądać kryształowe klamki, uchwyty do mebli, a nawet tralki przy schodach. W Wielkiej Sali Ceremonialnej pałacu Dolmabahcze znajduje się ważący 4,4 t żyrandol wykonany z angielskich kryształów, posiadający 664 żarówki, zaprojektowany przez Fredericka Rixona w Hancock Rixon & Dant C. z Londynu. Dziś dawne sułtańskie pałace stały się swego rodzaju jednymi z najwspanialszych muzeów kryształu.
Inną znaną na całym świecie marką produkującą najwyższej jakości szkło kryształowe jest Swarovski. W 1895 r. urodzony w Czechach Daniel Swarovski założył w austriackim Tyrolu rodzinne przedsiębiorstwo, w którym uruchomił pierwszą elektrycznie napędzaną szlifierkę kryształów. Właściciele nastawili się na produkcję biżuterii i drobnych ozdób, dzięki czemu wbili się w niszę. Dziś są jedną z najbardziej rozpoznawalnych biżuteryjnych marek na świecie.
W kolorze tęczy
Moda na kolorowe szkło czy barwne kryształy regularnie powraca i mija. Dawniej lubowano się w wielokolorowych skomplikowanych ciężkich wzorach, a dziś króluje zazwyczaj monobarwna nowoczesna forma. Kryształy kolorowe powstają podobnie jak zwykłe szkło poprzez dodanie domieszek tlenków metali, np. kolor zielony uzyskuje się poprzez zastosowanie związków żelaza i chromu, a niebieski gwarantują związki kobaltu. Szkło fioletowe wytwarza się przy udziale związków manganu, żółte – kadmu i siarki, a czerwone – koloidalnych cząsteczek złota. W taki sposób uzyskuje się szkło jednokolorowe. Co jednak należy zrobić, aby kryształowy przedmiot przybrał przynajmniej kilka barw? W tym wypadku miesza się kilka osobno przygotowanych mas kryształowych. Mało tego. W związku z tym, że szkło kryształowe dość długo utrzymuje plastyczność, można dowolnie je łączyć z elementami szkła o innej barwie, a nawet nastrzykiwać kolorowym szkłem do wnętrza przezroczystej części przyszłego kryształu. Możliwości jest naprawdę wiele. Istnieje także inna technika łączenia kolorowych szkieł kryształowych. Powlekanie kryształu polega na naniesieniu na bezbarwny nieszlifowany kryształ cienkiej warstwy barwnego kryształu. Taką warstwę szlifuje się i wycina w taki sposób, aby utworzyć na bezbarwnym krysztale bazowym odpowiednie wzory. Przedmiot może wówczas przybrać nawet zaskakujący kształt, a zewnętrzny barwny kryształ wygląda niekiedy jak koronkowa sukienka na modelu.
Odróżnić od podróbek
Przedmioty wykonane ze szkła innego niż ołowiowe na pierwszy rzut oka mogą wyglądać tak samo, jednak nigdy nie będą tak mocno rozszczepiać światła. Z tego właśnie względu eksponowanie kryształowych przedmiotów polega na ustawieniu ich w miejscu dobrze oświetlonym. Szkło, szczególnie sodowo-wapniowe, jest lekko mętne, nawet jeśli patrzy się na nie pod światło. Dlatego osoby oceniające wino unoszą kieliszek przed nalaniem do niego trunku i przyglądają się szkłu pod światło. Szkło kryształowe umożliwia łatwiejsze oszacowanie koloru i lepkości cieczy, dlatego faworyzują go osoby gustujące w markowych alkoholach. Szkło ołowiane jest ciężkie, dlatego jeśli komuś udało się trzymać przynajmniej kilka razy w życiu prawdziwy kryształ, będzie w stanie ocenić oryginalność prezentowanego przedmiotu. Dla porównania zestaw 6 kryształowych szklanek do whisky waży 2,3 kg, a szklanych – 1,7 kg. Dobrej jakości szkło kryształowe dodatkowo powinno pięknie brzmieć. W momencie uderzenia twardym przedmiotem w kryształowy wazon czy puchar powinien wydobyć się zeń czysty i długi dźwięk, podobny do dźwięku dzwonu. Zwykłe szkło natomiast wydobywa z siebie niski, masywny, głuchy dźwięk. W porównaniu ze zwykłym szkłem kryształy mogą być zdobione większą ilością bardziej misternych dekoracji. Dodatek ołowiu obniża temperaturę roboczą szkła i tym samym wydłuża czas pracy artysty, co pozwala na bardziej bogate zdobienie w porównaniu ze szkłem bezołowiowym. Zwykłe szkło podgrzewane jest do wysokich temperatur podobnie jak kryształowe, jednak jego dmuchanie i formowanie trwa znacznie krócej. Ponadto przedmioty wykonane ze szkła ołowiowego są zazwyczaj cięte i polerowane w precyzyjny sposób, dlatego w dotyku sprawiają wrażenie gładkości. Zwykłe szkło ma tendencję do bycia kruchym i ostrym. Ponadto ślady cięć na nim mogą nie być tak zdecydowane i klarowne jak w przypadku kryształu.
Kryształy ogólnie mogą dzielić się na te wykonywane ręcznie lub produkowane taśmowo technologią prasowania. Polega ona na umieszczeniu w formie odrobiny masy kryształowej. Aktualnie wyroby wykonane poprzez prasowanie są łudząco podobne do tych formowanych ręcznie. Na przedmiotach prasowanych na ogół można jednak zauważyć pozostałości szwu, czyli śladu po zestawieniu dwóch części formy. Ponadto szkło prasowane ma ścianki o stałej grubości, podczas gdy dmuchane jest cieńsze u góry, a masywniejsze w niższych partiach. Różnic można dopatrzyć się także w wykonaniu szlifów. W przypadku kryształów prasowanych szlif jest bardziej obły i płytszy niż w krysztale wydmuchiwanym.
dr Radosław Kożuszek