Przepis na sukces. Po gali Nagród Naukowych POLITYKI

Wszystko się od pomidorowej zaczęło. Z okazji okrągłej rocznicy możemy to wreszcie ujawnić. Poza tym każdy, kto gotuje, wie, że podczas tej prozaicznej czynności głowa przestawia się na tryb swobodnomyślicielski. A wtedy rodzą się osobliwe, ale często trafne idee.

Nad kuchenką owego dnia na przełomie wieków stała Ewa Wilk, szefowa działu społecznego POLITYKI. Z chochlą w ręku zastanawiała się nad przygotowywanym wówczas przez dziennikarzy tekstem o sytuacji ekonomicznej młodych polskich badaczy. Sytuacji tragicznej – dodajmy. „I nagle wpadłam na pomysł – mówiła podczas niedzielnej gali. – A gdyby tak do tego tekstu dołączyć pieniądze dla jednego wybranego wybitnego naukowca, żeby on miał co do garnka włożyć”. Usłyszawszy o tym, redaktor naczelny POLITYKI Jerzy Baczyński stwierdził: „Co dla tam jednego, spróbujmy dla kilkunastu od razu”. Co się wtedy rzekło, to się stało. I dzieje się już 25 lat.

Każdy, kto gotuje, wie, że aby danie się udało, trzeba umiejętnie połączyć różne komponenty. Podobnie jak w nauce. Czego tu potrzeba do sukcesu?

Talent. Tego nasi laureaci mają pod dostatkiem. I jest to udokumentowane: najważniejszymi nagrodami, publikacjami w prestiżowych pismach, książkami, patentami, zastosowaniami. Gdyby chcieć wymienić wszystkich 15 finalistów NNP, niedzielna gala trwałaby do poniedziałku, a może i wtorku.

Składniki. Pięć podstawowych ma odzwierciedlenie w kategoriach, w jakich przyznajemy stypendia. W nich mieści się – zależy, jak liczyć, stwierdził przewodniczący Kapituły Profesorskiej prof. Tomasz Szapiro – 29 albo 33 obszary. Finaliści NNP dysponują nimi swobodnie w zależności od potrzeb badawczych. Sami zresztą są wykształceni najczęściej niejednokierunkowo. Mają pełną świadomość, że nauka dziś jest skuteczna m.in. swoją interdyscyplinarnością. Przykład: „Moje wykształcenie – biotechnologia, fotonika i elektronika – pozwala mi prowadzić badania łączące światy technologii czujnikowych, biologii i medycyny” (dr inż. Monika Janik, finalistka w kategorii Nauki o życiu).

Na marginesie: i my staramy się sprostać temu wyzwaniu. Jurorzy coraz rzadziej oceniają zgłoszenia samodzielnie – konsultują się ze specjalistami z innych dziedzin, nawet bardzo (dziś właściwie teoretycznie) odległych.

Współpraca. „Nauka indywidualna odchodzi do przeszłości – stwierdziła dr hab. Mariola Paruzel-Czachura, laureatka w kategorii Nauki społeczne. – Żeby zrobić coś sensownego, potrzebujemy dużych zespołów”. Powtórzył tę myśl dr hab. n. med. Tomasz Gąsior (zwycięzca w kategorii Nauki o życiu): „Wyniki badań są rezultatem współpracy i pracy wielu badaczy z wielu krajów, wielu ośrodków uniwersyteckich. Nauka, która ma zmieniać paradygmaty, i która ma duże zastosowanie praktyczne, nigdy nie odbywa się w izolacji”.

Dzielenie się. Żeby w przestrzeni publicznej przestało się pojawiać pytanie (a wciąż tak się dzieje) „A po co nam nauka?”, naukowcy muszą o swojej pracy opowiadać. Nawet – co w naszej kulturze niesłusznie podlega krytyce – chwalić się. Potrafią to coraz lepiej. Doskonale znają różnice między publikacjami naukowymi i popularnonaukowymi. Piszą więc artykuły do mediów takich jak nasz portal popularnonaukowy Pulsar, występują w podkastach, nagrywają filmy na temat swoich badań, są aktywni w mediach społecznościowych. Pomagają też – kursami czy warsztatami – swoim młodszym kolegom odnaleźć się w świecie, w którym trwa walka z druzgocącą społecznie dezinformacją.

Znów na marginesie: popularyzacja od 25 lat jest jednym z głównych celów i naszego programu stypendialnego i działań wydawniczych w obszarze nauki. W tym roku zaś Ministerstwo Nauki planuje podniesienie jej rangi, czyniąc z niej jeden z elementów ewaluacji instytucji naukowych i badawczych.

Każdy, kto gotuje, wie jeszcze jedno: jakość wymaga nakładów. Czy potrzeby są duże? Tak. „Budżet na naukę i szkolnictwo wyższe, mówiąc delikatnie, nie jest budżetem marzeń, ani moim, ani resortu, ani tym bardziej środowiska akademickiego” – mówił 11 października podczas szczecińskiej konferencji nt. współpracy nauki z biznesem minister Marcin Kulasek. I naprawdę trudno się z nim nie zgodzić. (Przy okazji: pierwszy raz od lat MNiSW objęło NNP patronatem honorowym, a podczas gali gratulacje laureatom złożyła wiceminister Karolina Zioło-Pużuk).

„Jako kraj marzący o byciu potęgą gospodarczą wydajemy na naukę jedynie 1,027 proc. PKB, a ok. 1,46 proc. wliczając inwestycje przemysłu w rozwój i badania – piszą w apelu o dofinasowanie nauki w budżecie na 2026 r. badacze z »Pokolenia NCN«. – Według wspólnych ustaleń krajów Unii Europejskiej naszym celem powinno być 3 proc.”.

Czy takie marzenie jest wygórowane? To dyskusyjne, bo „zależy, jak liczyć”. Nauka to koszt, ale przede wszystkim inwestycja. W świadomość społeczeństwa, a więc w jego bezpieczeństwo – psychiczne, materialne, fizyczne. W zdrowie populacji. W rozwój technologiczny i gospodarczy kraju. A także w jego pozycję i prestiż na arenie międzynarodowej. „Potrzebujemy wsparcia także od przemysłu” – kilkakrotnie stwierdzali finaliści NNP. I trudno ich w tym nie poprzeć. Każda złotówka wydana na badania naukowe z każdej dziedziny zwraca się w dwójnasób. „Naszym założeniem było – mówiła Ewa Wilk – nie rozliczać tych stypendiów w taki sposób, tak jak to bywa przy grantach czy stypendiach ściśle naukowych. Wydawajcie na lodówki, na buty dla dziecka, na cokolwiek – zachęcaliśmy. Z naszego ankietowego sondażu wynikało jednak, że wszystko ci stypendyści roztrwonili: a) na książki, b) na komputery, c) na kwerendy zagraniczne itd.”.

Na marginesie: to, że i my dokładamy się do tej lokaty kapitału społecznego i kulturowego, zawdzięczamy fundatorom. Wielu z nich jest z nami od początku, a i dołączają nowi. Nasza organizacyjna kuchnia – zarządzana od lat wspaniale przez Dominikę Nowak-Kajtowską – działa bez zarzutu. 25 lat Nagród Naukowych POLITYKI to już 407 laureatów, 7,5 mln zł przekazanych w formie stypendiów, 60 fundatorów, także czytelnicy wpłacający 1,5 proc. podatku na Fundację Tygodnika POLITYKA. Dziękujemy partnerom. I gratulujemy laureatom.

****

NAUKI HUMANISTYCZNE

Dr Piotr Olechowski. Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Historyk. Zajmuje się badaniem losów Polaków w ZSRR – od lat 20. po koniec XX w. Interesuje go nie tylko polityka represji NKWD, ale też codzienne życie ludzi w warunkach opresji. Sięga do akt śledczych, relacji rodzinnych i lokalnej pamięci, by „uczłowieczyć” znane statystyki martyrologii i przywrócić głos zwykłym ofiarom. Doktorat obronił z wyróżnieniem, we wrześniu 2025 r. ukazała się jego książka habilitacyjna „Skazani za polskość”. Dr Olechowski to laureat stypendium Ministra Nauki dla wybitnych młodych naukowców (2025–28).

NAUKI SPOŁECZNE

Dr hab. Mariola Paruzel-Czachura, prof. UŚ. Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego oraz Perelman School of Medicine University of Pennsylvania.

Psycholożka moralności. Bada m.in., jak ludzie rozpoznają dobro i zło oraz dlaczego czasami postępują wbrew własnym zasadom. Rozgłos przyniosły jej prace nad wpływem alkoholu na moralność – wykazały np., że jeden drink nie zmienia ocen, ale zwiększa gotowość do złych czynów. Badaczka analizuje również, jak silnie i w jakich okolicznościach jednomyślna większość przesuwa indywidualny „kompas” etyczny. Jej plany badawcze na kolejne kilka lat to zagadnienia takie jak: czy po alkoholu ludzie częściej oszukują (np. w grze w karty) i w jaki sposób zmieniają się emocje moralne (wina, wstyd, wstręt) po przekroczeniu norm. Zamierza również testować mechanizmy presji grupowej w odmiennych kulturach, m.in. afrykańskim plemieniu zbieracko-łowieckim Hadza. Oba projekty są finansowane przez NCN. Prof. Paruzel-Czachura na stronie internetowej MojaMoralnosc.pl udostępnia interaktywny test kompasu etycznego.

NAUKI O ŻYCIU

Dr hab. n. med. Tomasz Gąsior, prof. AWSB. Collegium Medicum – Wydział Medyczny, Akademia WSB.

Kardiolog. Doktorat obronił w 2020 r. na Śląskim Uniwersytecie Medycznym w Katowicach, badając mechanizmy związane z chorobami sercowo-naczyniowymi i metabolicznymi. Prowadził badania m.in. na Vanderbilt Universit, University of Cambridge i Universität Zürich. Do jego kluczowych osiągnięć należy wykazanie, że inhibitory SGLT2 mogą wpływać na zmniejszenie ryzyka hospitalizacji z powodu niewydolności serca po zawale. A także badania nad infekcyjnym zapaleniem wsierdzia po zabiegach TAVI, które wpłynęły na wytyczne Amerykańskiego, Europejskiego oraz Japońskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Obecnie, wraz z zespołem z Uniwersytetu Cambridge, kontynuuje badania nad wyzwaniami systemowymi w obszarze badań klinicznych.

NAUKI ŚCISŁE

Dr inż. Aleksandra Wdowczyk, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.

Jej prace dotyczą głównie badań nad opracowaniem efektywnych, tanich i przyjaznych środowisku technologii oczyszczania odcieków ze składowisk odpadów komunalnych. Jej wysiłki mogą doprowadzić do stworzenia metody, którą będzie można stosować na całym świecie, gdyż nie będzie wymagała skomplikowanej infrastruktury. Ma to ogromne znaczenie dla ochrony środowiska i zdrowia publicznego, tym bardziej że być może uda się ją zaimplementować do oczyszczania ścieków z wielu różnych branż przemysłu. Dr inż. Wdowczyk za swoją działalność naukową została nagrodzona stypendium START przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej.

NAUKI TECHNICZNE

Dr inż. Marek Wodziński, Wydział Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki i Inżynierii Biomedycznej Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie.

Prowadzi prace ukierunkowane na rozwój algorytmów sztucznej inteligencji w obrazowaniu medycznym. Opracowane przez niego metody znalazły zastosowanie m.in. w poważnych operacjach rekonstrukcji czaszki i diagnostyce oraz usuwaniu nowotworów. Prowadzi też pracę dydaktyczną oraz uczestniczy w kilku projektach badawczych. Jeden z nich – DeepImplant, finansowany w ramach programu LIDER przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju – jest ukierunkowany na wdrożenie do przemysłu strategii szybkiego projektowania implantów czaszkowych, aby skrócić czas oczekiwania pacjentów na operację. Dr inż. Wodziński jest laureatem stypendium FNP START, przez trzy lata otrzymywał stypendium ministra nauki dla wybitnych młodych naukowców.

Poza pięcioma stypendiami przyznaliśmy 10 nagród finałowych, które otrzymali: dr Paweł Bukowski – Instytut Nauk Ekonomicznych, Polska Akademia Nauk; dr Łukasz Fiedeń – Wydział Geografii i Geologii, Uniwersytet Jagielloński; dr inż. Monika Janik – Wydział Elektroniki i Technik Informacyjnych, Politechnika Warszawska; dr hab. n. med. i n. o zdr. Paulina Krawiec – Wydział Lekarski, Uniwersytet Medyczny w Lublinie; dr Agnieszka Razim – Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. Ludwika Hirszfelda PAN we Wrocławiu; dr Krzysztof Sękowski – Wydział Filozofii, Uniwersytet Warszawski; dr Emil Sowiński – Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki; dr inż. Monika Topa-Skwarczyńska – Wydział Inżynierii i Technologii Chemicznej, Politechnika Krakowska; dr inż. Szymon Jakub Zelewski – Wydział Podstawowych Problemów Techniki, Politechnika Wrocławska; dr hab. inż., prof. P. Wr. Andrzej M. Żak – Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska.