Bałtyk i Wisła – wyjątkowe akweny potrzebują szczególnego wsparcia

Morze Bałtyckie kojarzy się z czymś rodzimym, znanym, bliskim. Może się przez to wydawać, że nie ma w tym akwenie niczego zaskakującego. Nic bardziej mylnego. „Bałtyk to morze wyjątkowe – stosunkowo płytkie i zamknięte, przez co jego ekosystem jest szczególnie wrażliwy na oddziaływanie czynników zewnętrznych – zauważa Anna Oczoś, prezes Fundacji ORLEN dla Pomorza. – Wymaga on nie tylko ochrony, ale także pogłębionych badań, które pozwolą lepiej zrozumieć zachodzące w nim procesy i skuteczniej reagować na zagrożenia”.

Szczególne cechy Bałtyku przyciągają do niego wiele unikatowych organizmów (np. foki, morświny, krewetki bałtyckie, morszczyny), ale też sprawiają, że substancjom chemicznym trudno jest opuścić jego wody. Wszystko, co trafia do Morza Bałtyckiego, pozostaje w nim na wiele lat. Aż dziewięć państw, w tym Polska, odprowadza swoje ścieki do Bałtyku. Wraz z nimi do wody trafiają nie tylko typowe zanieczyszczenia, lecz także leki. Badanie wpływu tych substancji na bałtyckie ekosystemy jest niezwykle istotne, podobnie jak aktywne minimalizowanie negatywnych konsekwencji antropogenicznego wpływu na Bałtyk. Tym właśnie celom służy Bałtycki Grant Bioróżnorodności – program grantowy Fundacji ORLEN dla Pomorza, mający na celu wsparcie działań na rzecz ochrony i odbudowy bioróżnorodności Morza Bałtyckiego.

„Ograniczanie negatywnego wpływu działalności na środowisko to jeden z filarów strategii Zrównoważonego Rozwoju Grupy ORLEN – dodaje Anna Oczoś. – Fundacja ORLEN dla Pomorza jako jeden z celów swojej działalności postawiła sobie wsparcie działań na rzecz ochrony bioróżnorodności, ze szczególnym uwzględnieniem Morza Bałtyckiego. Program Bałtycki Grant Bioróżnorodności jest rozszerzeniem dotychczasowego portfolio naszych działań, dzięki któremu – oprócz działań na rzecz społeczeństwa, kultury, zdrowia i bezpieczeństwa – zaangażowaliśmy się w inicjatywy na rzecz ochrony i zachowania środowiska naturalnego, wspierając też lokalne społeczności w działaniach prośrodowiskowych”.

Niezwykłe morze

Główne cele programu grantowego Fundacji ORLEN dla Pomorza to ochrona bioróżnorodności Bałtyku, monitoring i badania naukowe, innowacje z zakresu ochrony środowiska, promocja zrównoważonego rozwoju oraz edukacja ekologiczna. Całkowita pula środków dostępnych w ramach grantu wynosiła 4 mln zł, przy czym jeden projekt mógł otrzymać dofinansowanie w wysokości do 500 tys. zł. W pierwszej edycji tego programu – zakończonej na początku 2025 r. – złożono 68 wniosków, spośród których wybrano dziewięć zwycięskich projektów. Jakie przykładowe działania są realizowane w ramach tych inicjatyw?

Gdański Uniwersytet Medyczny jest w trakcie badań zanieczyszczeń farmaceutycznych znajdujących się w Bałtyku oraz badań na temat świadomości społecznej Pomorzan w zakresie prawidłowego zarządzania odpadami farmaceutycznymi (np. niezużyte przeterminowane leki i suplementy). „Eko-Drużyna” z jednej z pomorskich szkół podstawowych (w Bierkowie) prowadziła działania profilaktyczne i kampanie społeczne wśród lokalnych społeczności, m.in. wśród rolników, zachęcała ich do ograniczania nawozów sztucznych na swoich polach. Morski Instytut Rybacki – Państwowy Instytut Badawczy zrealizował warsztaty edukacyjne dla młodzieży, obecnie szkoły prowadzą samodzielny monitoring środowiskowy. Aplikacja mobilna, która posłuży mieszkańcom i turystom do monitorowania środowiska i morskich organizmów powoli zaczyna nabierać funkcjonalności.

Kilka organizacji (Fundacja dla Dzikich Zwierząt Larus, Pomorski Ośrodek Rehabilitacji Dzikich Zwierząt „Ostoja”, Stowarzyszenie Drapolicz, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego) zajmuje się monitorowaniem morskich ptaków, a także ich ochroną i rehabilitacją. Ze środków grantowych zostaną zakupione m.in. woliery dla osobników wymagających terapii i rehabilitacji, nadajniki GSM, specjalistyczne ambulatorium czy samochód do transportu dzikich zwierząt.

Pozostałe podmioty zajmą się działalnością typowo badawczą (Uniwersytet Gdański) lub edukacyjną (Gmina Miejska Łeba). „Ambicją Fundacji jest kontynuowanie i rozwijanie inicjatyw, które łączą naukę, edukację i praktyczne działania na rzecz ochrony naszego środowiska – tak by lokalne społeczności mogły nie tylko korzystać z bogactwa natury, ale także świadomie je chronić” – podsumowuje Anna Oczoś.

Wyjątkowa rzeka

Z ekologicznego punktu widzenia niemal nie da się mówić o Bałtyku bez wspominania o jego zlewni, w tym największym polskim źródle wód słodkich, czyli o Wiśle. Jest największym polskim źródłem wód słodkich uchodzących do morza i w istotny sposób kształtuje warunki panujące w południowej części Bałtyku – wpływa na zasolenie, temperaturę oraz lokalną cyrkulację wód, szczególnie w rejonie ujścia. Wraz z nurtem dostarcza do morza ogromne ilości osadów i substancji organicznych, które modelują linię brzegową i zasilają morskie sieci pokarmowe, zwłaszcza w Zatoce Gdańskiej. Jednocześnie przenosi skutki działalności człowieka: spływające z pól nawozy, ścieki komunalne oraz zanieczyszczenia przemysłowe.

Równocześnie Wisła stwarza unikatowe warunki życia dla wielu organizmów. Jej unikalność wykracza jednak poza przyrodę. Od stuleci odgrywa ona rolę kręgosłupa komunikacyjnego kraju, łącząc południe z północą, Kraków z Gdańskiem. To dzięki niej Bałtyk stawał się dla Polski bramą na świat – przez porty nad Zatoką Gdańską płynęły towary, idee i wpływy kształtujące historię regionu. Wisłą spławiano zboże, drewno czy sól, a jej dolina należała do najżyźniejszych obszarów rolniczych. Także dziś rzeka wspiera rozwój i gospodarkę Polski i warunkuje działania społeczne.

Te unikatowe cechy wymagają badania i ochrony, dlatego w tym roku Fundacja ORLEN dla Pomorza uruchomiła kolejny program grantowy – Wiślany Grant Bioróżnorodności. „Wisła – jako największa rzeka Polski – łączy cały kraj z Bałtykiem, dlatego naturalnym krokiem po rozpoczęciu działań związanych z morzem było objęcie troską także jej ekosystemu” – wyjaśnia Anna Oczoś. Podobnie jak projekt bałtycki, tak również ten oferuje łączną pulę środków w wysokości 4 mln zł, z której każdy pojedynczy zwycięski wnioskodawca może uzyskać do 500 tys. zł. Cele tego programu są analogiczne do inicjatywy poświęconej Morzu Bałtyckiemu. Chodzi tu o wsparcie działań z zakresu: ochrony bioróżnorodności Wisły i jej dorzeczy, badań i monitoringu, zrównoważonego zarządzania zasobami wodnymi, edukacji ekologicznej, innowacyjnych rozwiązań w zakresie technologii i metod ochrony środowiska. „Bałtycki i Wiślany Grant Bioróżnorodności powstały po to, aby wspierać inicjatywy naukowe, wdrożeniowe i edukacyjne. Szczególne znaczenie ma edukacja, bo to ona buduje świadomość ekologiczną i kształtuje postawy przyszłych pokoleń, które będą decydować o losach Wisły i Bałtyku. Naszą rolą jest umożliwienie realizacji tych projektów i wzmacnianie ich potencjału” – wskazuje Marta Potocka, kierownik projektu w Dziale Zrównoważonego Rozwoju Biznesu ORLEN.

Podmioty zainteresowane tym wsparciem aplikowały do programu od września do października 2025 r., w grudniu ogłoszono natomiast laureatów. Po podpisaniu umów z grantodawcami pozostanie im już tylko realizować pomysłowe, nowatorskie projekty – zwycięskie instytucje mają na to dwa lata.

Partnerem publikacji jest ORLEN Art&Science.