Pożeracze książek

Wszystkie materiały organiczne są podatne na biodegradację. Przechowywane w złych warunkach, w pomieszczeniach zawilgoconych, pokrytych kurzem – pleśnieją, rozkładają się i stanowią pożywkę dla różnych mikroorganizmów. Wilgotny papier, klej, skóra, płótno są atakowane przez promieniowce, glony, śluzowce, pierwotniaki i grzyby pleśniowe. Również wiele zwierząt znajduje w magazynach substancje służące im za pożywienie, takie jak papier, drewno, skóra, pergamin, spoiwa, a także niektóre materiały konserwatorskie.

Cała gama grzybów i bakterii

Dający się wyczuć zapach stęchlizny w pomieszczeniu świadczy o zanieczyszczeniu grzybami. Ich obecność może stanowić zagrożenie zarówno dla zbiorów, jak i dla zdrowia pracowników. Zarodniki grzybów mogą wywoływać u ludzi alergię, astmę, pylicę i grzybicę płuc, dermatozy (choroby skóry), a nawet prowadzić do rozwoju raka. Pleśnie rozwijają się w warunkach podwyższonej wilgotności powietrza zwłaszcza tam, gdzie są kurz oraz duże ilości klejów roślinnych lub zwierzęcych. Błyskawicznie atakują papier, oprawy skórzane, pergaminowe czy płócienne. Okazuje się, że w pomieszczeniach magazynowych wykryto ponad 300 gatunków tych organizmów. Wiele z nich barwi papier na kolor różowy, żółty, zielony, szary i brązowy. Jedne gatunki grzybów pleśniowych niszczą całkowicie włókna celulozowe (np. Alternaria alternata, Aspergillus fumigatus), inne naruszają tylko ich strukturę (np. silnie rakotwórczy Aspergillus flavus), a są i takie, które powodują rozkład parafiny, wosku i polimerów syntetycznych oraz kauczuku, celofanu i barwników (np. Ceratocystis piceae).

Przy wilgotności powietrza ponad 85% utrzymującej się przez dłuższy czas dochodzi do masowego opanowania papieru przez grzyby celulolityczne (należą tu m.in. pleśnie), które swymi agresywnymi enzymami rozkładają celulozę. Prowadzi to do procesu kamienienia książek, polegającego na zupełnym sklejeniu się kartek.

Inna grupa grzybów podstawkowych spotykana w domostwach trawi drewno, książki, akta, powodując tzw. zgniliznę brunatną. Są to należące do podstawczaków m.in. stroczek łzawy (zwany grzybem domowym), gnilica mózgowata (grzyb piwniczny), porzyca inspektowa i grzyb kopalniany (ponurnik niekształtny). Książki zaatakowane przez grzyby podobne do tych wywołujących brunatną zgniliznę (również są podstawczakami, lecz na razie nie opisano ich dokładnie) noszą uszkodzenia zwane puszystą destrukcją. Brzegi kartek stają się puszyste, rozjaśnione, blok książki wystaje poza obręb okładek. Puszysta masa zniszczonych kartek daje się wtedy bez trudu oddzielić od zdrowej części książki.

Z kolei promieniowce, zaliczane do rzędu bakterii właściwych, wytwarzają pseudogrzybnie, które wyglądają jak jasny pył wtarty w podłoże lub jak pyliste plamki rozrzucone po zajętej przez nie powierzchni. Bakterie te są odporne na suszę, dlatego mogą przetrwać długie lata na tym samym podłożu, stopniowo niszcząc papier, skórę, płótno oraz drewno (tzw. korozja drewna). Wydzielają przy tym geosminę, związek chemiczny o intensywnym zapachu świeżo skopanej ziemi lub stęchlizny.

Owadzia armia książkożerców

W polskich bibliotekach i muzeach szkody wywołuje ponad 30 gatunków owadów. Wyroby wełniane są pożerane przez mole. Papier i meble zostają uszkodzone przez mrzyki, kołatki i psotniki (gryzki). Jeśli chodzi o książki, to owady te najchętniej żerują w miejscach, gdzie znajduje się dużo kleju, czyli w grzbietach i okładkach woluminów. Drążą tam głębokie korytarze. Psotniki należą do owadów wskaźnikowych dla wysokiej wilgotności względnej powietrza. Ich przedstawicielem jest dwumilimetrowy psotnik kołatek, brązowy uskrzydlony owad, którego można spotkać wśród książek, w spękaniach desek, w szparach podłóg.

Do grupy owadów uszkadzających papier i książki, lecz żyjących poza nimi, zaliczamy też rybika cukrowego o spłaszczonym ciele pokrytym srebrzystymi łuskami. Pojawia się on często w bibliotekach, składach papieru, mieszkaniach, sklepach, spichrzach, młynach i piekarniach. Unika światła, a za pożywienie mogą mu służyć oprawy książkowe, fotografie, papier woskowy, papier kolorowych czasopism i papier gazetowy. Rybik cukrowy uszkadza wszystkie elementy książki i połączeń klejowych. Samica składa do 20 jaj. Larwa czterokrotnie linieje, rosnąc. Dorosła postać może żyć do 8 lat. Ponieważ jest to owad bezskrzydły, najczęściej zostaje zawleczony, np. wraz z wypożyczanymi książkami.

Groźnymi niszczycielami w magazynach są karaczany, a wśród nich pochodzący z Azji karaczan prusak, który opanował również pomieszczenia biurowe, mieszkalne, hotele, sklepy i biblioteki, a także nieco większy i bardziej pospolity od niego karaczan wschodni. Oba gatunki żywią się klejami opraw książkowych, uszkadzając grzbiety i okładziny, jednak rzadko wgryzając się do środka książki. Roznoszą przy tym zarodniki bakterii i grzybów pleśniowych.

Wżery powierzchniowe i w formie otworków na oprawach pergaminowych, skórzanych oraz wżery do bloku książki powoduje niepozorny motyl – mól ziarniak – żyjący w spichrzach, ale także w księgozbiorach, jak też czarny, lekko owłosiony chrząszcz – skórnik słoniniec – niszczący również zbiory entomologiczne, wosk, kości, rogi, pióra, a nawet wełnę. Jest on bardzo odporny na suszę i zimno, a spotykany też bywa w garbarniach i w wypchanych zwierzętach. Owady te potrafią uzyskiwać wodę z rozkładu tłuszczu zawartego w pokarmie.

Kolejnymi niszczycielami są: szubak dwukropek – chrząszcz o długości 5 mm, uszkadzający skórę opraw książkowych i eksponaty ze skóry; mrzyk muzealny, mrzyk gabinetowy i mrzyk krostkowiec – maleńkie chrząszcze będące szkodnikami eksponatów muzealnych, zbiorów entomologicznych i magazynowych. Powodują one wżery powierzchniowe i dziury w pergaminie, skórze i w tkaninach, w bloku książki zaś drążą chodniki. Niszczą też stare zielniki, wyroby włókiennicze i futra. Czteromilimetrowy pustosz kradnik ma charakterystyczne zgrubienia odnóży, rozwija się w wilgotnych zaniedbanych magazynach, w archiwach i w starych domach. Podobnie jak żywiaki jest wszystkożerny. Drąży kanały w oprawach książek i w tekturze. Pustosz złocisty i pustosz garbusik to niewielkie bardzo uciążliwe i szeroko rozprzestrzenione szkodniki, spotykane w magazynach bibliotecznych, chociaż trudno je znaleźć, pomimo wyraźnych śladów ich żerowania. Niszczą też wyroby tekstylne, dywany, papier, jak również artykuły spożywcze.

Do owadów minujących, drążących kanaliki lub korytarze należą: żywiak chlebowiec (2–4 mm długości) – z rodziny kołatkowatych, rudoczerwony, pokryty włoskami chrząszcz wydający odgłosy uderzeniami głowy w ściany korytarzy. Jest gatunkiem kosmopolitycznym, częstym niszczycielem w domach, bibliotekach, magazynach i sklepach. Jego bardzo żarłoczne larwy zjadają resztki kleju, niszczą książki, uszkadzają pergamin i oprawy skórzane. Odporny jest na zatrutą pszenicę wykładaną przeciw gryzoniom. Owady dorosłe (imago) nie pobierają pokarmu, ale potrafią wygryzać otwory w różnych materiałach. Ponad 80% szkód wyrządzanych w bibliotekach przypisuje się żywiakowi. Kołatek domowy natomiast jest najgroźniejszym szkodnikiem opraw książkowych usztywnionych drewnem. Występuje w manuskryptach, inkunabułach i w starych księgach. Larwy kołatka wygryzają dziury na wylot, a owady dorosłe uszkadzają oprawy, tworząc otwory wylotowe.

Inny problem stanowią chrząszcze – szkodniki drewna – takie jak wyschlik grzebykorożny o okazałych rozgałęzionych czułkach, który opanowuje zwłaszcza deski opraw książek z drzewa liściastego, a szczególnie bukowego. Owad ten żyje też w meblach i zaniedbanych eksponatach drewnianych. Samica wygryza krótkie chodniki, w których składa jaja. Drugi chrząszcz, miazgowiec parkietowiec (2–5 mm długości), żeruje w drewnie gatunków liściastych i może niszczyć boazerię, meble, ramy obrazów oraz parkiety. Często spotykany jest w zakładach drzewnych i stolarniach. Otwory wylotowe tego owada mogą przebijać także skórę i obicia mebli.

Groźne myszy i szczury

Ubytki w księgozbiorach i uszkodzenia elementów drewnianych mogą być także skutkiem apetytu wszystkożernych myszy. Z braku pożywienia gryzonie te atakują książki, wygryzając w nich dziury. Nieraz zakładają tam gniazda, wyściełając je pociętymi na drobne kawałeczki kartkami. Myszy domowe mogą być plagą, bo samica żyje ok. 1,5 roku, wydając przez ten czas do 8 miotów, każdy złożony z kilkunastu osesków. Szczur śniady i wędrowny też bywają bardzo uciążliwe w magazynach i mogą niszczyć książki, tkaniny, eksponaty muzealne i elementy wystroju wnętrz. Szczur wędrowny jest nieco większy od śniadego i wypiera go w naszym kraju. Szczur śniady chętniej zajmuje wyżej położone nisze, np. przewody wentylacyjne, strychy, wyższe kondygnacje, podczas gdy szczur wędrowny woli „niziny” – piwnice, kanały itd.

Wojna z niszczycielami

W średniowieczu papiery i książki zaatakowane przez owady i grzyby palono lub zakopywano w ziemi. Nie znano wtedy sposobów ratowania niszczonych książek. Dzisiaj istnieje cały arsenał środków chemicznych oraz technik eliminacji szkodników.

Zwalczanie drobnoustrojów i owadów w magazynach prowadzi się metodami chemicznymi, z wykorzystaniem środków grzybo- i owadobójczych, oraz metodami fizycznymi. Te ostatnie jako bardziej ekologiczne są wciąż rozwijane i coraz częściej stosowane, ponieważ nie zatruwają środowiska i nie szkodzą zdrowiu człowieka. Odpowiednio dobrany fungicyd lub insektycyd musi być skuteczny, nieszkodliwy dla traktowanego obiektu i powinien dawać trwały efekt. Preparaty te zawierają najczęściej związki cyjanoorganiczne, tiazole i triazole, czwartorzędowe sole amoniowe, związki fosforoorganiczne i inne. Popularnymi środkami dostępnymi na rynku są: Molina – środek antymolowy, Intox S – fungicyd, Boraks – OW – środek owadobójczy (trucizna pokarmowa), Pyretryna – preparat owadobójczy pozyskiwany pierwotnie z kwiatów złocienia (Pyrethrum sp.) kaukaskiego lub perskiego – i Pleśniotox E. Środki te występują w postaci gazów, par, roztworów wodnych lub płynów niemieszających się z wodą oraz past i proszków.

Inną metodą eliminacji niszczycieli książek jest gazowanie w komorach próżniowych, zwykle o objętości od 1,2 do ok. 20 m³. Luźno ułożone woluminy traktuje się tlenkiem etylenu. Książki i archiwalia przed gazowaniem przechowuje się przez 12–24 godz. w pomieszczeniu o podwyższonej wilgotności powietrza w celu spęcznienia zarodników grzybowych (suche zarodniki są formą przetrwalną, bardzo odporną na działanie czynników środowiskowych; po spęcznieniu rusza ich metabolizm, ożywają i wtedy stają się podatne na truciznę). Stosuje się też dwutlenek węgla, by zniszczyć owady będące w różnych stadiach rozwojowych. Gaz z butli doprowadza się do foliowego worka, w którym umieszczono książkę lub inny opanowany przez owady przedmiot. Zatruwanie powinno trwać 30 dni w temperaturze 20–29oC.

Do kolejnych metod dezynfekcyjnych i dezynsekcyjnych należą działanie parami silnie lotnych związków z wykorzystaniem metody przekładek (przekładkami z bibuły nasączonej środkiem chemicznym oddziela się od siebie poszczególne kartki, aby preparat dotarł do wszystkich miejsc), stosowanej do dezynfekcji zabytkowych ksiąg i dokumentów porażonych przez grzyby, spryskiwanie, smarowanie, tamponowanie, kąpiele, iniekcje, stosowanie past i zasypek.

A jednym z fizycznych zabiegów zwalczania owadów w zabytkach drewnianych jest zastosowanie specjalnej komory, w której komputerowo utrzymywana jest podwyższona wilgotność powietrza oraz temperatura na poziomie 55oC. Można również pozbyć się intruzów przez zamrażanie, bo wszystkie stadia rozwojowe owadów giną już w temperaturze –20oC, utrzymywanej przez kilka dni.

W celu zwalczania owadów stosuje się także promieniowanie gamma oraz promieniowanie słoneczne, które zabija jajeczka i larwy motyli. Promieniowanie gamma niszczy też zarodniki grzybów, ale może być stosowane tylko do papierów maszynowych wyprodukowanych po 1805 r.

Ważną zasadą, jaką należy uwzględnić podczas odkażania papieru i książek, jest nieusuwanie nalotu żywych, czyli zdolnych do wykiełkowania, zarodników (w celu rozpoznania, czy są żywe, należałoby sprawdzić ich zdolność do kiełkowania w laboratorium na specjalnych pożywkach) ze stron przed wykonaniem zabiegu dezynfekcji, ponieważ powoduje to ich rozsiewanie i zakażanie zdrowych egzemplarzy. Poza tym wdychanie zarodników w dużych ilościach może być bardzo szkodliwe dla zdrowia. Zarówno martwe, jak i żywe zawierają alergeny. O wiele groźniejsze są zakażenia grzybicze.

Obecnie w wielu krajach toksyczną, szkodliwą dla ludzi i środowiska dezynfekcję chemiczną coraz częściej zastępuje się tzw. dezynfekcją pasywną, polegającą na wysuszeniu przedmiotu, mechanicznym oczyszczeniu z pleśni i zabrudzeń, a potem na zapewnieniu właściwych warunków przechowywania. Od kilku lat w Polsce owady na papierowych zabytkach zwalcza się za pomocą azotu wprowadzanego do specjalnych foliowych komór, w których przez 3 tyg. przechowuje się zakażone księgi.

W przypadku gryzoni sprawą niebagatelną jest uszczelnianie budynku. Wszelkie nieszczelności i dziury należy cementować z dodatkiem tłuczonego szkła. Drewniane drzwi powinny być obite blachą do wysokości 20 cm, ponieważ gryzonie te potrafią przegryźć się przez drewnianą barierę. Walka ze szczurami jest niezwykle trudna, uciążliwa i musi być stale ponawiana. Szczury mają swoje strategie na wykładaną truciznę. Wyczekują po zjedzeniu jej przez swego pobratymca. Jeśli padnie, nie ruszą jej więcej. Łatwo też uodporniają się na trutki.

Działania prewencyjne

Do najważniejszych działań zapobiegających niszczeniu papieru przez szkodniki należy dbałość o utrzymywanie czystości i trzymanie odpowiednich reżimów temperaturowych, jak też niskiej wilgotności powietrza w pomieszczeniach magazynowych. Obowiązkiem personelu jest dokonywanie stałego przeglądu posiadanych zasobów w celu wykrycia ewentualnych ognisk infekcji oraz śladów obecności szkodliwych owadów, a także gryzoni.

Zaniedbania powodujące zawilgocenie i wady techniczne szybko prowadzą do rozwoju owadów i grzybów domowych. W bardzo zaniedbanych pomieszczeniach nawet futryny okienne i ościeżnice oraz drewniane meble mogą zostać unicestwione przez grzyby i owady. Z jednej strony w pewnym stopniu dopuszczalne byłoby tolerowanie obecności pająków, takich jak kątniki, pojawiających się w zakamarkach poddaszy, piwnic, pomieszczeń domowych i magazynowych, które chwytają owady, w tym także naszych niszczycieli, przyczyniając się do ograniczenia ich liczby w otoczeniu człowieka, choć z drugiej strony pajęczyny zatrzymują kurz, który chłonie i kumuluje wilgoć, sprzyjając rozwojowi pleśni.

Oprócz ochrony przed czynnikami biologicznymi papier musi być też chroniony przed tzw. starzeniem się, związanym z wysoką kwasowością tego materiału i niskimi własnościami mechanicznymi. Celuloza podlega bowiem utlenianiu oraz depolimeryzacji w kwaśnym środowisku pod wpływem zanieczyszczeń zawartych w powietrzu. Z tego powodu poddaje się papier czy książki zabiegom odkwaszania (kąpielom odkwaszającym), aby przedłużyć ich żywotność. W tym celu wykorzystuje się metodę bückeburską lub technologię bookkeeper, która prowadzi do wzrostu pH papieru do wartości 8–10.

Pomieszczenia magazynowe powinny mieć ustabilizowane warunki klimatyczne, muszą być systematycznie sprzątane z użyciem odkurzaczy z filtrem HEPA. Magazynowanie zasobów powinno spełniać zadane kryteria co do dopuszczalnych temperatur i wilgotności powietrza w pomieszczeniach. Na przykład książki oprawne w skórę czy pergamin powinny być przechowywane w temperaturze 16–18˚C przy wilgotności względnej powietrza 40–50%.

Paweł Depczyk
Biolog i germanista w jednym symbiotycznym układzie

***

Grzyby pleśniowe

To potoczna nazwa organizmów należących do zróżnicowanych morfologicznie typów: sprzężniaków – Mucor i Rhizophus, workowców – Alternaria, Aspergillus, Cladosporium, Fusarium, Pecilomycetes, Penicillium, oraz grzybów mitosporowych – Moniliales. Ich grzybnie przybierają formę luźnych rozgałęzionych nitkowatych strzępek, pokrywających powierzchnie zasobne w związki organiczne. W biotechnologii grzyby pleśniowe są wykorzystywane do produkcji antybiotyków, serów pleśniowych, stymulatorów wzrostu roślin, fermentowanej żywności orientalnej, preparatów enzymatycznych, kwasów organicznych, lipidów i innych związków chemicznych.

***

Wesz książkowa

Do rodziny psotnikowatych zaliczamy psotnika zakamarnika, zwanego także wszą książkową. Jest to owad o długości kilku milimetrów, który bytuje w obiciach starych mebli, w tapetach, książkach i elementach skórzanych, wygryzając tam małe otworki lub płytkie wąskie rynienki. Żywi się grzybami pleśniowymi.