Mary Somerville: Pani uczona

W Sekcji Archeo w Pulsarze prezentujemy archiwalne teksty ze „Świata Nauki” i „Wiedzy i Życia”. Wciąż aktualne, intrygujące i inspirujące.

Mało kto wie, że termin „scientist” został wprowadzony do języka angielskiego niecałe dwieście lat temu i że przyczyną była działalność naukowa Szkotki Mary Somerville, której publikacje wywarły spory wpływ na ówczesnych uczonych europejskich. W 1834 roku znany filozof z Cambridge William Whewell napisał na jej temat esej, w którym podkreślał, że dotychczas z powodu dominacji mężczyzn w nauce uczonego określano powszechnie terminem „man of science” – w luźnym tłumaczeniu „człowiek nauki”, co zupełnie nie odpowiadało sytuacji, gdy nauką zajmowała się kobieta. Słowo „scientist” miało być odpowiednie dla uczonych obu płci.

Mary Somerville urodziła się 26 listopada 1780 roku w Jedburghu w południowo-wschodniej Szkocji. Jej ojcem był William Fairfax, oficer marynarki brytyjskiej. Mary była piątym z siedmiorga jego dzieci, z których troje wcześnie zmarło. Zgodnie z obyczajami tamtych czasów córki miały otrzymać tylko elementarne wykształcenie, aby potem być dobrymi żonami i matkami. Matka Mary, Margaret, nauczyła córkę czytać, ale nie pisać, gdyż uznawała, że ta umiejętność się jej nie przyda. Mając dziesięć lat, Mary spędziła jeden rok w elementarnej szkółce. Potem wróciła do domu i zaczęła się sama uczyć, czytając wszystkie znalezione książki. Rodzina ostro krytykowała ją za marnowanie czasu na sprawy, które nie przystoją młodej damie. Posłano ją zatem znów do szkoły, gdzie nauczyła się robienia na drutach.

Na szczęście dla Mary wuj Thomas Somerville popierał jej dążenia do zdobycia wykształcenia i uczył ją łaciny. Przeglądając podręczniki swego brata, Mary sama nauczyła się podstaw matematyki i astronomii. W końcu rodzice stanowczo zabronili jej dalszej nauki, twierdząc, że to prowadzi do choroby. Od tej pory Mary kontynuowała kształcenie w tajemnicy, próbując jednocześnie stosować się do obowiązujących zwyczajów. Nauczyła się grać na pianinie, chodziła na bale i brała udział w rozmaitych towarzyskich spotkaniach.

W 1804 roku poślubiła swego dalekiego kuzyna Samuela Greiga, który był wtedy w służbie floty carskiej, ale znalazł inne zajęcie w Londynie. On także był przeciwny nauce żony. Na szczęście zmarł już trzy lata po ślubie, pozostawiając żonę z dwoma synami, ale i z pokaźnym spadkiem, umożliwiającym jej wygodne życie.

Mary wróciła do Szkocji i już bez przeszkód intensywnie kształciła się w matematyce i fizyce. Przestudiowała liczne zaawansowane dzieła, w tym „Zasady matematyczne filozofii przyrody” Newtona i „Mechanikę niebios” Laplace’a. W 1811 roku otrzymała srebrny medal za rozwiązanie trudnego problemu matematycznego. Opublikowała je w czasopiśmie „Mathematical Repository” pod pseudonimem „A Lady”.

W 1812 roku Mary Greig wyszła za mąż po raz drugi za innego kuzyna, lekarza Williama Somerville’a. W odróżnieniu od większości krewnych interesował się on nauką i wspierał poczynania żony. Mary więc wychowywała czworo nowych dzieci, lecz studiów nie przerywała. Stała się znana w szkockich i angielskich sferach intelektualnych. Poznała pisarza Waltera Scotta, malarza Williama Turnera oraz Charlesa Babbage’a, który próbował zbudować maszynę liczącą.

Podczas wyjazdu z mężem do Francji Mary Somerville spotkała się w Paryżu z uczonymi francuskimi. Podobno sławny Pierre Simon Laplace powiedział do niej: Dotychczas moje dzieła zrozumiały poza panią tylko dwie kobiety, Caroline Herschel i pewna pani Greig, o której nic nie wiem. Laplace nie wiedział, że Somerville i Greig to ta sama osoba. Mary nawiązała we Francji wiele przyjacielskich kontaktów, które podtrzymywała podczas kolejnych wizyt.

Na prośbę lorda Broughama przetłumaczyła z francuskiego na angielski „Mechanikę niebios” Laplace’a. Nie był to zwykły przekład. Pod tytułem „The mechanism of the heavens” (1831) przedstawiła rozszerzoną wersję tego dzieła, uzupełniając tekst obszernymi wyjaśnieniami. Napisała również cenione książki „Connection of the physical sciences” (1834) oraz „Physical geography” (1848), która służyła jako podręcznik jeszcze na początku XX wieku. Prowadziła także eksperymenty fizyczne. W 1826 roku opublikowała w „Proceedings of the Royal Society” swe wyniki badań promieni nadfioletowych. W 1835 roku Mary Somerville oraz Caroline Herschel zostały jako pierwsze kobiety przyjęte na członków Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego.

W 1838 roku Mary Somerville z mężem wyjechała do Włoch, gdzie mieszkała przez resztę życia. Zmarła w Neapolu 28 listopada 1872 roku. Tę niezwykłą kobietę upamiętniają planetoida nr 5771, krater na Księżycu, wyspa Somerville w kanadyjskiej Cieśninie Barrowa na Oceanie Arktycznym, jak również kilka instytucji oświatowych i naukowych w Wielkiej Brytanii i Australii. Jej podobizna znalazła się na dziesięciofuntowym banknocie wyemitowanym w 2017 roku przez Royal Bank of Scotland.

Dziękujemy, że jesteś z nami. Pulsar dostarcza najciekawsze informacje naukowe i przybliża najnowsze badania naukowe. Jeśli korzystasz z publikowanych przez Pulsar materiałów, prosimy o powołanie się na nasz portal. Źródło: www.projektpulsar.pl.