Kto nie lubi zapylaczy, ten sam sobie szkodzi

Owady zapylające bywają nieco nieudolne. Powinny przenosić pyłek z kwiatka na kwiat, a zdarza im się dokonywać samozapylenia tego samego organizmu. Dlatego niektóre rośliny same zajmują się swoim rozmnażaniem. Taka strategia jest potencjalnie opłacalna w tych populacjach, w których różnorodność genetyczna już i tak jest nieduża. Wtedy bowiem pomoc owada wiązałaby się z dodatkowym kosztem energetycznym (wytwarzanie dużych ilości nektaru, kwitnienie, wabienie), a nie wniosłaby istotnych korzyści, bo wszystkie sąsiadujące ze sobą kwiaty to „kuzyni”. Z istnienia takich gatunków zdawał sobie sprawę już Darwin. Zakładał on jednak, że wytwarzanie takich samych osobników szybko doprowadzi do ewolucyjnego impasu. Czy miał rację? Z analiz uczonych z Kobe University wynika, że tak. Badane przez nich storczyki rosnące na wyspach archipelagu Ryuky cechują się wysoką jednorodnością genetyczną. Okazało się też, że samozapylanie stosują najwyżej od 2 tys. lat, czyli są bardzo młodym gatunkiem. Korzystają z tymczasowej przewagi reprodukcyjnej, ale grożą im kumulujące się mutacje. Poza tym, jeśli w ich środowisku pojawią się jakieś czynniki stresowe, to mała pula genów może sprawić, że wszystkie osobniki wyginą. (mat) Zdjęcie: Yamashita Hiroaki

Co AI wie, to w dyskusji wykorzysta

Sztuczna inteligencja, jeśli ma dostęp do danych demograficznych człowieka (płeć, wiek, poglądy itp.), staje się od niego w 64,4 proc. przypadków skuteczniejsza w debatach na tematy społeczno-polityczne. Tak wynika z eksperymentu, w którym wzięło udział 900 osób z USA. Bez informacji o adwersarzu możliwości GPT-4 (właśnie ten model AI naukowcy wykorzystali w swoim badaniu) były porównywalne z ludzkimi. Co ciekawe, osoby z dostępem do informacji osobistych o oponentach nie stawały się znacząco bardziej przekonujące. Wyniki eksperymentu rodzą poważne obawy o możliwości manipulacji za pomocą AI i wskazują na potrzebę dalszych badań nad perswazyjnymi zdolnościami tego typu programów. (mr) Ilustracja: Shutterstock

Humbaki zmieniają porodówkę

Dotychczas sądzono, że Megaptera novaeangliae zawsze rodzą swoje cielęta w wodach bardzo ciepłych: tropikalnych lub subtropikalnych. Przeczą temu obserwacje zebrane w pracy opublikowanej właśnie na łamach „Frontiers in Marine Science”. Wynika z niej, że noworodki mogą przychodzić na świat nawet w okolicach Tasmanii i Nowej Zelandii, które są położone setki kilometrów od terenów kojarzonych do tej pory z „porodówkami” humbaków. Z czego wynika taka zmiana? Autorzy badań sądzą, że ze zwiększonej liczby obserwacji oraz ze wzrostu liczebności samych wielorybów. Po epoce wielorybnictwa ssaków tych było bardzo niewiele, obecnie ich populacja coraz bardziej się odbudowuje. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Partenon: mit o jasności rozwiany przez cień

Czy Partenon i stojący w nim słynny posąg Ateny były skąpane w świetle? Najnowsze badania z wykorzystaniem technologii 3D mit o jasnym wnętrzu świątyni obalają. Archeolog Juan de Lara z University of Oxford udowodnił, że Partenon był raczej mroczny, a naturalne oświetlenie wykorzystane w sposób zaplanowany: złoto-kościany posąg bogini słońce rozjaśniało tylko częściowo, przez moment o świcie. Światło w starożytności było nie tylko fizyczne – traktowano jak jako narzędzie sacrum. (ak) Zdjęcie: Shutterstock

Szympansy: wykwalifikowani ratownicy medyczni

Doniesień dotyczących zwierząt dokonujących tzw. samoleczenia (np. pozbywania się pasożytów poprzez spożywanie roślin o działaniu wymiotnym) jest w literaturze naukowej sporo. Rzadko jednak pojawiają się prace opisujące sytuacje, w których jedne osobniki zajmują się innymi. Taką publikację znaleźliśmy właśnie w „Frontiers in Ecology and Evolution”. Uczeni obserwowali grupę szympansów z Ugandy. I odkryli, że potrafią one wspomagać leczenie innych członków stada (np. nakładając papkę z liści na ich rany). Mało tego: udzielają też pierwszej pomocy – wyplątują pobratymców z sideł czy tamują ich krwotoki. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Trójoka niewielka bestia znalazła się w Kanadzie

Był wielkości kciuka, miał troje oczu, kolczaste szczypce, zębate usta i płetwy po bokach. Wyjątkowego stawonoga sprzed 506 mln lat – Mosura fentoni – odkryli paleontolodzy w Burgess Shale. Pierwszy człon jego nazwy pochodzi od filmowego potwora: Mothry, czyli ogromnej ćmy z gatunku Titanus Mosura, stworzonej przez japońską wytwórnię Tōhō. To jedyny znany radiodont (wymarła grupa prymitywnych stawonogów), który miał segmentowany odwłok z szeregiem skrzeli – cecha ta występuje współcześnie u skrzypłoczy, stonóg czy owadów. Badacze odkryli w skamieniałościach ślady układu nerwowego, trawiennego i krążenia. Zamiast żył i tętnic, Mosura miała otwarty układ z lakunami – dużymi jamami, do których serce pompowało krew. Ze względu na ogromną liczbę kambryjskich skamieniałości, łupki z Burgess należą do najważniejszych stanowisk paleontologicznych na świecie – od 1980 roku znajdują się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. (ji) Zdjęcia: Rekonstrukcja Mosura fentoni i okaz kopalny Mosura fentoni z obszaru Marble Canyon (il. Danielle Dufault/ROM, fot. Jean-Bernarda Carona/ROM). FILM: https://www.youtube.com/watch?v=B9l0DgbwN8w

Z tym plastrem zmarszczki nie mają szans

Pomysły naukowców na rozwój plastrów i opatrunków potrafią zaskoczyć. W świecie nauki nawet te dozujące leki i stymulujące tkanki do gojenia to już przeżytek – w „Advanced Materials” pojawiła się propozycja plastra, który niweluje objawy starzenia się – konkretnie zmarszczki. Składa się on z kilku różnych polimerów, nanowłókien i mikroigiełek wypełnionych cząsteczkami magnezu. Dzięki pomysłowej konstrukcji, działa jak małe ogniwo galwaniczne, które reaguje z ciałem, wyłapując wolne rodniki i stymulując migrację komórek. Powstające na elektrodach plasterka mikroprądy generują wodór, który działa przeciwzapalnie, a igły stopniowo uwalniają jony magnezu, który wspiera regenerację tkanek. Produkt przetestowano na myszach i uzyskano pozytywne wyniki – ich skóra się regenerowała i zyskiwała na jędrności. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Miniwydmom pomaga wiatr. Być może też na Marsie

Wielkie wydmy nie stanowią tajemnicy. Naukowcy długo nie rozumieli jednak, jak powstają ich mniejsze wersje – tzw. proto-wydmy, które widuje się na plaży, zanim za sprawą fal lub wiatru znikną. Mechanizm ich formowania się odkryli właśnie badacze z University of Southampton i kilku ośrodków we Francji, USA i Wielkiej Brytanii. Z pomocą skanera laserowego śledzili, jak unoszone silnym wiatrem drobiny piasku odbijają się od twardego podłoża, by opaść na bardziej miękkie – gdzie zaczynają się gromadzić. Powstająca powoli pofałdowana struktura zmienia ruchy powietrza wokół siebie, co powoduje przyciąganie kolejnych ziarenek – im jest większa, tym większą ich ilość. A kiedy wiatr słabnie, dopływu budulca ustaje i piaskowa formacja ulega erozji. Mechanizm ten działa i w suchym klimacie pustyni Namib, i w wilgotnych rejonach Kolorado i Norfolk. Badacze – za pomocą modelu komputerowego powstałego dzięki danym z badań na Ziemi – sprawdzą teraz, w jaki sposób powstają miniwydmy na Marsie. (ji) Zdjęcie: University of Southampton

MIT obala jajeczny mit

Przez lata uczono nas, że jajko jest najbardziej odporne, gdy spada pionowo – na czubek lub spód. To podstawa szkolnych eksperymentów typu „egg drop challenge”. Naukowcy z MIT postanowili to sprawdzić. I pękła nie tylko skorupka, ale i mit. W serii eksperymentów badacze wykazali, że jajko rzadziej ulega uszkodzeniu, spadając na bok. Skorupka to cud inżynierii i działa jak amortyzator: zamiast pękać, ugina się i pochłania energię uderzenia. Wyniki opublikowane w „Communications Physics” to nie tylko rewolucja w rozbijaniu jajek. To także przypomnienie, że nawet „oczywiste prawdy” warto czasami zakwestionować. Zdjęcie: Archiwum badaczy. Film: https://www.youtube.com/watch?v=FrNqzY6SM7Y&t=3s

Neandertalczycy tworzyli broń wcześniej

Grot datowany na 80–70 tys. lat temu znaleziono w jaskini Mezmajskaja na Kaukazie Północnym. Jego ostro zakończona końcówka nosi ślady intensywnego użytkowania, co – zdaniem autorów badań – oznacza, że wielokrotnie służyła do polowań. Widać na nim ślady smoły drzewnej, która służyła do przymocowania go do drzewca oszczepu – potrafiono więc tworzyć złożone narzędzia i broń. Przeczy to przekonaniu, że neandertalczycy zdobyli taką wiedzę od Homo sapiens migrujących z Afryki do Eurazji, czyli ok. 50 tys. lat później. (ak) Zdjęcie: Grot sfotografowany z trzech stron./L.V. Golovonova et al/Journal of Archaeological Science 2025

Nie ma jak smród

Zgniła kapusta czy wyciek gazu z nutami czosnku? Którą z tych woni wybrały dla siebie kwiaty gardzące współpracą z zapylaczami lgnącymi do słodkich, nektarowych zapachów, a preferujące kooperację z owadami lubującymi się w odorze zwłok? Badania japońskich naukowców, opublikowane właśnie na łamach „Science”, wykazały, że to ta druga „perfuma” jest ewolucyjnie preferowana przez rośliny z rodzaju Asarum. Woń przypominająca zgniłą kapustę jest charakterystyczna dla metanotiolu – związku produkowanego przez te kwiaty, ale od razu przekształcanego przez nie w DMDS, czyli disiarczek dimetylu, kojarzony właśnie z wyciekiem gazu i oparami czosnku. Uczeni wykazali, że rośliny produkujące tę drugą substancję wyewoluowały niezależnie przynajmniej trzy razy. Muszą naprawdę lubić te nuty zapachowe. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Nukleosomy decydują

Czy podstawowe jednostki strukturalne chromatyny mają wpływ na to, jak DNA jest na nie nawijane? A może są jedynie biernymi szpulkami „obracanymi” przez czynniki transkrypcyjne (białka regulujące proces transkrypcji)? Dotychczas nie było to jasne, a rzecz jest warta rozstrzygnięcia, ponieważ to, czy dany fragment genomu jest „na wierzchu”, czy chowa się głęboko w zwoju, decyduje np. o ekspresji znajdujących się na nim genów. Czyli o tym, czy i w jakim stopniu są one tłumaczone na „język” białek. Te wątpliwości zostały właśnie rozwiane. Uczeni z kilku renomowanych uczelni (m.in. Johns Hopkins University School of Medicine, Harvard Medical School, Princeton University, MIT) wykazali, że proteiny te współdecydują o przestrzennej organizacji genomu. Ich cechy fizykochemiczne (np. kondensowalność, czyli podatność na kondensację) mogą wpływać na to, w jaki sposób kształtuje się architektura nici DNA. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Róża: wyjątkowy okaz matematyczny

Naukowcy wciąż odkrywają nowe, piękne i – przede wszystkim – użyteczne prawidłowości zakodowane w przyrodzie. Autorzy artykułu z „Science” wzięli pod lupę kwiaty róż i znaleźli nową regułę odpowiedzialną za wzrost ich płatków. W naturze często obserwuje się tzw. niezgodności, czyli charakterystyczne napięcia w tkankach, które determinują ich zawijanie się w trakcie wzrostu. Badacze opisali ze szczegółami, gdzie dokładnie powstają i w jakim stopniu umożliwiają one płatkom zmiany kształtu. Stwierdzili przy okazji, że niezgodności w płatkach róży zaobserwowano w żadnej innej roślinie. Twierdzą, że ich model matematyczny może znaleźć zastosowanie w inżynierii materiałowej lub architekturze. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Pterozaury: królowie przetworzy chodzący piechotą

Te gady kojarzymy głównie z szybowaniem. Tymczasem część całkiem sprawnie przemieszczała się po ziemi – dowiedli badacze z University of Leicester. Ponad 160-milionowe skamieniałe tropy udało się powiązać z konkretnymi grupami pterozaurów. Trzy różne rodzaje śladów pokazują, że niektóre z tych zwierząt przystosowały się do życia w odmiennych środowiskach – od błotnistych wybrzeży po wnętrze lądu. Jedne brodziły w lagunach, polując na małe ryby, inne – jak ogromny Quetzalcoatlus – spacerowały po otwartych terenach zamieszkanych przez dinozaury. Ślady tego ostatniego znaleziono nawet w warstwach tuż sprzed katastrofą, która zakończyła erę mezozoiku. (ji) Zdjęcie: Shutterstock

Lwy morskie po prostu czują rytm

Kalifornijskie lwy morskie (Zalophus californianus) potrafią robić przynajmniej jedną rzecz lepiej niż ludzie. Tak wynika z zamieszczonej w najnowszym numerze „Scientific Reports” pracy, której pierwszym autorem jest Peter Cook z New College Sarasota i University of California Santa Cruz. Ssaka morskiego tego gatunku o imieniu Ronan nauczono, aby kiwał głową zgodnie z pulsem metronomu. To samo zadanie postawiono przed dziesięcioma studentami w wieku 18–23 lat. Analiza zapisów wideo wykazała, że tempo lwa morskiego było znacznie dokładniejsze niż u ludzi. (wm) Link do artykułu źródłowego: https://www.nature.com/articles/s41598-025-95279-1] Zdjęcie: Joel Sartore/Photo Ark. NMFS 23554

Pocałunek jest bezglutenowy

Co się stanie, jeśli ktoś zdrowy, zje posiłek zawierający gluten i pocałuje partnera, który ma celiakię? Czy problematyczne białko przeniknie do organizmu chorującej osoby i wywoła dokuczliwe objawy? Uczeni z California University spodziewali się, że odpowiedź na to pytanie jest przecząca, ale postanowili upewnić się na drodze eksperymentalnej. W tym celu zaprosili do doświadczenia 10 par, w których jedna osoba nie miała schorzenia trzewnego, a druga chorowała na celiakię. Posiłkiem testowym było 10 krakersów pszennych spożywanych przez zdrowego partnera. Po jedzeniu para całowała się przez 10 s. U obojga mierzono następnie stężenie glutenu w ślinie. Uczeni ustalili, że poziom tego białka był zbyt niski, by wywołać objawy i stanowić zagrożenie. Wynosił on ok. 20 części na milion (ppm), czyli mieścił się w zakresie normy dla produktów spożywczych oznaczanych jako bezglutenowe. Aby dodatkowo zminimalizować szanse na transfer glutenu w czasie pocałunku, osoba, która spożyła zbożowy produkt, powinna przepłukać usta wodą, zanim da całusa partnerowi z celiakią – polecili autorzy badania. (mat) Zdjęcie: Shutterstock. Wyniki badania zostaną zaprezentowane dziś (05.05.2025) na Digestive Disease Week – corocznej konferencji poświęconej chorobom układu pokarmowego: https://ddw.org/

Spanie mądrości sprzyja

Sen pozwala utrwalać ślady pamięciowe i pozbywać się niepotrzebnych wspomnień. Przygotowuje jednak także neurony do przyszłej nauki – wykazali uczeni z University of Toyama. Zastosowali precyzyjne pomiary neuronów w czasie rzeczywistym (tzw. obrazowanie wapniowe na żywo oraz znakowanie komórek engramowych). Podczas snu część komórek nerwowych, która nie brała udziału w konsolidowaniu przeszłych śladów pamięciowych, wykazywała synchroniczną aktywność. To właśnie te neurony uczestniczyły później, po przebudzeniu, w kolejnych sesjach zapamiętywania. Te badania dotyczą myszy. Badacze uważają jednak, że zależność pomiędzy spaniem a nauką jest u wszystkich ssaków – a więc i u ludzi – taka sama. Zdjęcie: Shutterstock

Rozbłyski pulsara, czyli szybkie informacje naukowe

To zbiór krótko i lekko opisanych najnowszych badań ze wszystkich dziedzin. Wybieramy ciekawe i intrygujące odkrycia naukowców, których prace ukazały się na łamach najlepszych branżowych wydawnictw. Przewijaj i czytaj najnowszy zestaw newsów.

Peter Turchin: Żadne imperium nie przetrwa rozpadu ładu społecznego

Jeszcze Ziemia nie zginęła. Obiektów, które mogą w nią uderzyć jest jednak sporo

Kobiety paleolitu: sprawne, sprytne, kreatywne. Naukowcy długo się co do nich mylili

Baba Jaga i Hannibal Lecter - następcy kanibali także spod Ojcowa

Homo rzekomo, czyli fałszywy obrazek ewolucji

Czego Polacy szukają w swoich genach – i dlaczego grozi im rozczarowanie?

Jak przekonać do zmian myśliwych, drwali, leśników. Mówi Mikołaj Dorożała, główny konserwator przyrody

Wiele kobiet znosi menopauzę w cichym cierpieniu. A można im pomóc

Ostry spór naukowców. AI myśli jak ludzie czy tylko udaje? A może myli się jak człowiek?

15 lat temu przekroczyliśmy trzy granice. Już przestrzeliliśmy wszystkie

Dlaczego uzależniamy się od scrollowania? Media społecznościowe wykorzystują wyniki badań

„Nie mów mi, co robić!”, czyli współczesna postać anarchizmu według Jamesa C. Scotta

Kiedy lód skuł cały świat. Mrożąca opowieść o pochodzeniu organizmów wielokomórkowych

Pokój daje dobrobyt i stabilność, dlaczego więc ludzie wybierają wojnę. Pytanie to podjął Richard Overy w „Why War?”

Na początku było słowo. Tylko czyje? Prawdy i mity o początkach chrześcijaństwa

Wybory w drodze losowania sprawdziły się w starożytnych Atenach. Dlaczego nie spróbować dziś?