Najstarsza mrówka ukrywała się w muzeum

Kiedy te owady pojawiły się na Ziemi? Dotychczas za najstarsze uznawano te, które znaleziono w liczących 100 mln lat bursztynach pochodzących z Francji oraz Azji Południowo-Wschodniej. Najnowsze odkrycie przesuwa jednak wiek najstarszej znanej nam mrówki o 13 mln lat. Owad o monstrualnych, podobnych do kosy szczękach, zamieszkiwał północno-wschodnią Brazylię, która mniej więcej wtedy, wraz z całą Ameryką Południową, zaczynała oddzielać się od Afryki. Skamieniałość mrówki przetrwała 113 mln lat w kawałku skały wapiennej, który kilka ostatnich dekad przeleżał w szufladzie w Muzeum Zoologicznym Uniwersytetu w São Paulo. (hold) Ilustracja: https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(25)00308-2

Wystraszony rekin atakuje

Część ataków rekina na człowieka nie ma nic wspólnego z polowaniem czy obroną terytorium – doszli do wniosku autorzy pracy opublikowanej właśnie na łamach „Frontiers in Conservation Science”. Uczeni przeanalizowali gromadzone przez 14 lat doniesienia dotyczące ran zadanych ludziom przez te drapieżne ryby, a także okoliczności, które towarzyszyły zdarzeniom. I ustalili, że w ok. 3–5 proc. przypadków rekiny reagowały tak, jak typowe dzikie zwierzę, które boi się człowieka: obroną poprzez atak. Takie zachowanie było zwykle sprowokowane próbą nawiązania kontaktu: nurkowie chcieli „pogłaskać” pływające w pobliżu ryby, ponieważ wydawały się „spokojne”, turyści usiłowali zwrócić zwierzętom wolność, gdyż sądzili, że utknęły one na mieliźnie itp. Czasami reakcje rekinów były spowodowane uprzednią agresją człowieka (np. próbą „złowienia”). (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Wielki kangur nieroztropnie został domatorem

Dlaczego 40 tys. lat temu wymarły protemnodony? Wykazali to właśnie uczeni na łamach PLOS ONE. Większość dużych roślinożerców (a do takich należały te ważące ok. 170 kg kangury) migruje w poszukiwaniu jedzenia, dzięki czemu podąża za wegetacją i może liczyć na odpowiednie ilości pokarmu. Protemnodony tego nie robiły, ponieważ wyewoluowały na terenach zasobnych w lubianą przez siebie żywność. Kiedy klimat się zmienił, ekosystem, w tym jego flora, przestały być sprzyjające, ale wielkie kangury nie opuściły zajmowanych przez siebie terenów. Nie dostosowały się też do nowych warunków, dlatego nie przetrwały. (mat) Ilustracja: Wikipedia

Regeneracja to zdrowsza starość

Sprawny układ odpornościowy jest kluczem nie tylko do zdrowia, lecz także do długowieczności – dowodziły liczne badania prowadzone w ostatnich latach. Z doniesienia opublikowanego właśnie na łamach „Aging Cell” wynika jednak, że nie chodzi tu tylko o to, jak skutecznie organizm walczy z chorobami, ale też o to, jak sprawnie się po tych starciach „podnosi”. Najzdrowiej starzeją się te osoby – wykazali badacze – u których komórki immunologiczne najszybciej regenerują się po infekcjach i stanach zapalnych. To właśnie one dożywają najbardziej zaawansowanego wieku i mają najniższe ryzyko zapadalności na choroby przewlekłe. (mat)

A Hawaje toną

Obserwacje geologiczne wskazują, że wyspa O'ahu, na której znajdują się Honolulu i Pearl Harbor, zagłębia się w Pacyfiku w średnim tempie 0,6 mm rocznie. Niektóre jej rejony jednak zapadają się 40 razy szybciej, co w nadchodzących latach może stworzyć problemy dla nadmorskich konstrukcji. (ks, WiŻ) Ilustracja: Shutterstock

Test wskazuje wcześniaka

Chociaż przedwczesny poród to jedno z najczęstszych powikłań ciążowych, wciąż brakuje wiarygodnych i zarazem nieinwazyjnych metod prognozowania tego stanu – podają uczeni na łamach „PLOS Medicine”. Opracowali oni test tzw. profilowania cfDNA (czyli wolnokrążących sekwencji płodowego i matczynego DNA obecnych w osoczu ciężarnej), który pozwolił „przewidzieć” przedwczesny poród w ok. 85 proc. przypadków. Swoje narzędzie diagnostyczne uczeni przetestowali na próbkach krwi pochodzących z ok. 2,6 tys. ciąż. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Grzyby i bakterie dają ciągle nowy dach na głową

Czy można zamieszkać w grzybie? Odpowiedź naukowców już od jakiegoś czasu brzmi: tak. Teraz można zbudować sobie dom (niekoniecznie tak frymuśny, jak te na ilustracji) z nowego grzybnego materiału, opracowanego przez uczonych z Montana State University i Utah State University. Stworzyli oni medium, w którym mycelium (czyli plecha) jest poprzeplatane koloniami bakteryjnymi. Taki budulec cechuje się niemałą wytrzymałością i elastycznością, a poza tym ma znacznie mniejszy ślad węglowy, niż np. beton. Temu ostatniemu ustępuje jednak trwałością. Uczeni argumentują jednak, że żaden beton nie jest w stanie dokonywać samonapraw, a ich autorski materiał – owszem. Ponieważ komórki wchodzące w jego skład są żywe, jeśli w budulcu powstanie ubytek, po prostu go uzupełnią. (mat) Ilustracja: Shutterstock

Vasa: ratunek na 400-lecie

Szwedzkie muzeum rozpoczęło działania mające na celu ochronę kadłuba okrętu wojennego, który zatonął 10 sierpnia 1628 r. i został wydobyty z portu w Sztokholmie w 1961 r. Eksperci rozpoczęli montaż metalowej konstrukcji, która ma go podtrzymać od zewnątrz i od wewnątrz. Zakończenie projektu planowane jest na 2028 r. – ma uczcić 400. rocznicę katastrofy statku. Koszt szacuje się na nawet 17,7 mln euro (19,5 mln dolarów). Konserwacja wraku jest niezbędna, ponieważ drewno z biegiem lat skurczyło się, a kadłub przechylił na jedną stronę. Rusztowania mają podtrzymać statek od zewnątrz i wewnątrz. (ak) Foto: Wikipedia

Krokodyle miały styl i dlatego przetrwały

To „żywe skamieniałości” – prehistoryczne stworzenia, które niemal nie zmieniły się od czasów dinozaurów? Najnowsze badania pokazują, że to tylko część prawdy. Naukowcy z University of Central Oklahoma i University of Utah przeanalizowali 230 mln lat historii krokodylomorfów (całej linii ewolucyjnej obejmującej współczesne krokodyle i ich wymarłych krewnych) i odkrył, że przetrwały głównie dzięki elastyczności – zarówno w diecie, jak i stylu życia. W przeszłości krokodylomorfy nie ograniczały się do roli wodnych drapieżników – wśród nich byli także lądowi roślinożercy, mięsożercy oraz oportunistyczne formy wszystkożerne. To właśnie ta ostatnia grupa zdołała przeżyć dwie wielkie globalne katastrofy – pod koniec triasu i kredy. Dziś na świecie żyje zaledwie 26 gatunków krokodyli, z których niemal wszystkie prowadzą półwodny tryb życia. Ich obecna postać to raczej wynik ewolucyjnych kompromisów niż wierne odbicie ich pierwotnej różnorodności. (ji) Zdjęcie: Shutterstock

Neutrino elektronowe powoli zmniejsza masę

Model Standardowy, czyli drzewo genealogiczne cząstek elementarnych, obejmuje trzy generacje neutrin: elektronowe, mionowe i taonowe. Wszystkie mają zerowe ładunki elektryczne, różnią się jednak masą. Dokładny jej pomiar jest jednak bardzo trudny – wiadomo więc tylko, że jest ona ekstremalnie mała, znacznie mniejsza niż elektronu. W 2022 r. grupa eksperymentu KATRIN z Niemiec wyznaczyła górną granicę masy neutrina elektronowego na 0,8 eV. Teraz, badając antyneutrina (cząstki i ich antycząstki wg obowiązujących teorii mają identyczne masy) wygenerowane w rozpadzie trytu, zawęzili tę wartość do 0,45 eV. To mniej niż jedna milionowa masy elektronu! Wyniki opublikowali w „Science”, ale na tym nie poprzestają – planują nadal zbierać dane i spodziewają się, że ostatecznie ich wyliczenia zbliżą się nawet do 0,2 eV. Nam pozostaje tylko czekać. (trt) Ilustracja: Shutterstock

Średniowieczne woluminy oprawiono w skóry fok

Pergaminowe księgi poza okładką miały jeszcze tzw. koszulkę. Do tej pory uważano, że większość była wytwarzana ze skór lokalnych zwierząt, takich jak jelenie lub dziki. Tymczasem w przypadku ksiąg z XII i XIII w. z bibliotek we Francji, Anglii i Belgii większość wykonano ze skór kilku gatunków fok, łowionych u wybrzeży Skandynawii, Grenlandii, Szkocji, Islandii i Danii. Okazało się przy okazji, że opactwa miały różne gusta w kwestii ich koloru. Mnisi zaczęli używać tego materiału dlatego, że był bardziej niż skóry zwierząt lądowych odporny na wodę. (ak) Zdjęcie: https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsos.241090

Człowiek funduje łososiom stanowczo za dużo spokoju

Klobazam wskazany jest w leczeniu zaburzeń lękowych. Zmniejsza m.in. niepokój i drażliwość. Używa się go powszechnie, siłą rzeczy trafia on więc do wód na całym świecie. Teraz zespół naukowców (pierwszym autorem jest Jack Brand ze Swedish University of Agricultural Science i Zoological Soceity of London), opisuje w „Science”, że niniejszym zmienia zachowanie migracyjne dzikich populacji łososia szlachetnego (Salmo salar). Akumuluje się w mózgach ryb, wpływając na ich zdolność do przekraczania tam i sukces w migracji do mórz. (wm)

65,5 bln operacji na sekundę

Naukowcy i inżynierowie coraz częściej zwracają się ku optoelektronice i fotonice. W takich układach do przesyłania sygnałów i wykonywania obliczeń wykorzystuje się nie prąd elektryczny, a światło, co niesie za sobą wiele korzyści: wyższą przepustowość, większą efektywność energetyczną i szybsze tempo obliczeń. Badacze z firmy Lightmatter z Kalifornii (USA) zaprezentowali procesor fotonowy, skonstruowany z wykorzystaniem sześciu chipów (zawierających łącznie 25 mld tranzystorów), oparty na fotonowych rdzeniach tensorowych. Każdy z rdzeni zajmuje powierzchnię około 14 × 25 mm, zawiera komponenty fotonowe oraz analogowe, a także przetworniki analogowo-cyfrowe. Autorzy podają, że ich wynalazek wykonuje 65,5 bln operacji na sekundę przy poborze 78 W mocy elektrycznej i 1,6 W mocy optycznej. Twierdzą również, że jest to najwyższy poziom integracji, jaki dotąd osiągnięto w dziedzinie fotoniki. Procesor został przetestowany w różnych zadaniach związanych z działaniem modeli AI – m.in. do obsługi środowisk gier, takich jak Pac-Man. Autorzy demonstrują jego zdolność do pracy z algorytmami uczenia przez wzmocnienie. Ich zdaniem to istotny postęp w dziedzinie fotoniki i dowód na to, że procesory tego typu mogą w przyszłości zastąpić konwencjonalne technologie, szczególnie w dobie dynamicznego rozwoju sztucznej inteligencji, kiedy wymagania dotyczące mocy obliczeniowej rosną w zawrotnym tempie. (trt)

Materiał na lepsze jednorazówki

To naprawdę brzmi rewelacyjnie. Grupie naukowców, której przewodzi Noriyuki Isobe z JAMSTEC oraz University of Tokyo w Japonii, udało się wynaleźć papier, który w słonej wodzie (na przykład na dnie oceanu) całkowicie rozkłada się w niecały rok. A kubki wykonane z tego materiału potrafią utrzymać świeżo zagotowaną wodę przez trzy godziny - bez najmniejszego wycieku. Stosowany jako alternatywa dla jednorazowych, plastikowych sztućców i naczyń, materiał ten może znacząco skrócić „życie” śmieci. O tym osiągnięciu donosi najnowszy numer „Science Advances”. (wm)

Oksoko i tajemnica dinozaurzych ramion

Dinozaur z piórami, dziobem i krótkimi, mocarnymi łapkami zakończonymi dwoma palcami. To Oksoko avarsan – niezwykły mieszkaniec pustyni Gobi sprzed 70 mln lat, który wyglądał jak skrzyżowanie papugi z Tyrannosaurus rex. Choć ten dziwaczny zwierzak należał do owiraptorozaurów – grupy blisko spokrewnionej z ptakami – jego kończyny przednie przypominały raczej ramiona tyranozaura niż skrzydła. Zamiast trzech sprawnych palców miał tylko dwa funkcjonalne, a trzeci był zredukowany do niewielkiego, bezużytecznego szczątku. Nowe badania naukowców z University of Edinburgh wskazują, że zmiana kształtu kończyn wynikała z adaptacji do nowej funkcji – mogły one służyć do kopania w poszukiwaniu pożywienia lub do budowy gniazd. To odkrycie podważa utrwalony pogląd, że krótkie ramiona u teropodów, takich jak T. rex, były jedynie niepotrzebnym anachronizmem. Dwupalczasty mieszkaniec pustyni Gobi to kolejny dowód na to, że w świecie wymarłych gadów było miejsce na ewolucyjne eksperymenty. (ji)

Latać najlepiej pod wodą – stwierdzili przodkowie pingwinów

Pingwiny nie zawsze były pozbawione zdolności latania – ponad 60 mln lat temu ich przodkowie po prostu porzucili podniebne przestrzenie na rzecz wody. Tam, gdzie żyły, bardziej opłacało się za pożywieniem nurkować. Latanie pochłania ogromne ilości energii, a poza tym na odludnych wybrzeżach nie groziły im liczne drapieżniki lądowe. Z czasem skrzydła tych ptaków stały się krótsze i sztywniejsze, upodabniając się do płetw. A że nieloty nie muszą być lekkie jak ptaki latające: ich kości stały się gęstsze, a ciała pokryła gruba warstwa tłuszczu dla izolacji termicznej. W efekcie niektóre z nich osiągały ogromne rozmiary, z wagą dochodzącą do 90 kg. Teraz te zwierzęta są wybitnymi pływakami, potrafią nurkować na głębokość kilkuset metrów i na długo wstrzymywać oddech podczas pogoni za rybami czy krylem. Porzucenie umiejętności lotu otworzyło im dostęp do bogatych zasobów oceanu i pomogło podbić mroźne morza Antarktyki. (ji)

Królewna Śnieżka podgrzała Ziemię

Najnowsza superprodukcja Disneya – film „Snow White”, który trafił na ekrany kin w marcu tego roku – wygenerowała 3153 ton dwutlenku węgla. Emisje tego i innych gazów cieplarnianych były związane głównie ze spalaniem paliwa zasilającego generatory prądu używane podczas kręcenia plenerowych scen do filmu, a następnie z poborem energii elektrycznej przez studia filmowe, w których realizowane były kolejne fazy produkcji obrazu. Dziennik „Guardian”, który podał te dane, informuje również, że jeszcze większe emisje związków węgla towarzyszyły produkcji filmu „Little Mermaid” („Mała syrenka”, premiera w 2023 r.). W tym przypadku w powietrze miało pójść 5127 ton CO2, niewiele mniej niż wynosi roczna emisja międzynarodowego lotniska Luton pod Londynem – zauważa gazeta. (hold) Zdjęcie: Kadr z filmu „Śnieżka” (reż. Marc Webb, USA 2025)

Nad dronem czuwa się dłonią

Dzięki temu wynalazkowi zespołu z Hong Kongu niektórzy mogą się poczuć jak dr Robotnik ze świata Jeża Sonica! Dzięki systemowi czujników opinających dłoń, użytkownik jest w stanie kontrolować lot drona za pomocą ruchów dłonią. Czujniki reagują na wykonywane gesty, a gogle VR pokazują transmisję na żywo z kamery zamontowanej na dronie, umożliwiając pełną i precyzyjną kontrolę nad nim. Dodatkowo układ wykorzystuje stymulację elektryczną do wywołania napięcia mięśni, dając uczucie oporu, jeżeli dron napotka na przeszkodę. Jest to dodatkowe zabezpieczenie, chroniące go przed uszkodzeniem. Tylko czekać aż uda się ten system przetestować w praktyce. Zdjęcie: Jim Carrey jak dr Robotnik w filmie „Sonic the Hedgehog” (2020)./IMDB

Maratończycy wykorzystują tłuszcz mózgowy

Osłonki mielinowe chronią oraz izolują włókna nerwowe. Dzięki nim sygnały elektryczne mogą być wysyłane efektywnie i bez większych zakłóceń. Wygląda na to, że składająca się głównie z tłuszczu mielina, może mieć jeszcze jedną funkcję: neurony traktują ją jako awaryjne źródło energii. Komórki nerwowe spalają osłonkę, gdy inne paliwo jest niedostępne – np. w czasie bardzo intensywnego wysiłku fizycznego – wykazali hiszpańscy badacze na łamach „Nature Metabolism”. Uczeni dowiedli tego, badając maratończyków. Okazało się, że po zawodach ilość mieliny w ich mózgach znacząco spadała. Nie wykazano jednak, by przekładało się to na pogorszenie funkcji poznawczych. Autorzy badania uważają wręcz, że zaobserwowany przez nich mechanizm może być korzystny dla zdrowia układu nerwowego. Możliwe, że regularne zużywanie i odbudowywanie mieliny to dla neuronów i gleju rodzaj treningu. (mat)

Dlaczego rekin zgrzyta zębami?

Te wielkie ryby nie są całkiem nieme – wynika z pracy opublikowanej właśnie na łamach „Royal Society Open Science”. Uczeni z University of Auckland zarejestrowali za pomocą podwodnych mikrofonów odgłosy emitowane przez rekiny. Zwierzęta – gwałtownie zaciskając szczęki – generowały charakterystyczne kliknięcia czy zgrzytnięcia. Robiły to, gdy przenoszono je z jednego zbiornika badawczego do drugiego. Dlatego uczeni sądzą, że odgłosy te nie miały na celu komunikacji – były raczej skutkiem ubocznym reakcji stresowej. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Ryba do celu z narzędziem płynie

Co łączy szympansy, papugi i ośmiornice? Wszystkie potrafią używać narzędzi. Praca, która ukazała się na łamach „Coral Reefs”, potwierdza, że do tego zacnego grona należą również ryby. „Potwierdza”, ponieważ już wcześniej publikowano obserwacje dotyczące ryb wykorzystujących kamienie w charakterze kowadła (służącego do rozbicia muszli z mięczakiem) czy wodnych „naboi” do ustrzelenia ofiary znajdującej się ponad taflą. Nowe badania dostarczają jednak nie tylko szczegółowych opisów rybiego behawioru – zawierają także dokumentację wideo. Ponadto, autorzy pracy uchwycili wykorzystanie narzędzi u takich gatunków wargaczy (należą one do okoniokształtnych), u których takie zachowanie nie zostało wcześniej opisane. To wskazuje, że korzystanie z narzędzi może być u ryb znacznie bardziej rozpowszechnione, niż do tej pory uważano. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Psy z Brytanii służyły bogom

Na niezwykły szyb ofiarny, zawierający 5 436 kości psów natrafiono w Nescot w 2015 r. Tak duże ich nagromadzenie czyni to znalezisko unikatowym na terenie rzymskiej Brytanii. W Cesarstwie Rzymskim psy odgrywały ważną rolę w rytuałach religijnych i magicznych, bo były powiązane z bóstwami związanymi z zaświatami, m.in. z Plutonem czy Hekate. W kulturze celtyckiej pojawiały się w kontekście rytuałów pogrzebowych i składań ofiarnych, choć brak źródeł pisanych uniemożliwia jednoznaczną interpretację. Wśród czworonogów z Necscot dominowały małe osobniki, niektóre wykazujące oznaki chondrodysplazji (krótkie, zdeformowane kończyny). Psy składane w ofierze w bardziej zurbanizowanych miejscach często były bezpańskie, natomiast te żyły z ludźmi: były traktowane dobrze, wiele dożyło podeszłego wieku. Nie odnaleziono śladów np. oprawiania skór, co dowodzi, że nie były wykorzystywane do celów konsumpcyjnych.

Rozbłyski pulsara, czyli szybkie informacje naukowe

To zbiór krótko i lekko opisanych najnowszych badań ze wszystkich dziedzin. Wybieramy ciekawe i intrygujące odkrycia naukowców, których prace ukazały się na łamach najlepszych branżowych wydawnictw. Przewijaj i czytaj najnowszy zestaw newsów.

Na początku było słowo. Tylko czyje? Prawdy i mity o początkach chrześcijaństwa

Pokój daje dobrobyt i stabilność, dlaczego więc ludzie wybierają wojnę. Pytanie to podjął Richard Overy w „Why War?”

Kiedy lód skuł cały świat. Mrożąca opowieść o pochodzeniu organizmów wielokomórkowych

„Nie mów mi, co robić!”, czyli współczesna postać anarchizmu według Jamesa C. Scotta

Dlaczego uzależniamy się od scrollowania? Media społecznościowe wykorzystują wyniki badań

15 lat temu przekroczyliśmy trzy granice. Już przestrzeliliśmy wszystkie

Ostry spór naukowców. AI myśli jak ludzie czy tylko udaje? A może myli się jak człowiek?

Wiele kobiet znosi menopauzę w cichym cierpieniu. A można im pomóc

Jak przekonać do zmian myśliwych, drwali, leśników. Mówi Mikołaj Dorożała, główny konserwator przyrody

Czego Polacy szukają w swoich genach – i dlaczego grozi im rozczarowanie?

Homo rzekomo, czyli fałszywy obrazek ewolucji

Baba Jaga i Hannibal Lecter - następcy kanibali także spod Ojcowa

Kobiety paleolitu: sprawne, sprytne, kreatywne. Naukowcy długo się co do nich mylili

Jeszcze Ziemia nie zginęła. Obiektów, które mogą w nią uderzyć jest jednak sporo

Peter Turchin: Żadne imperium nie przetrwa rozpadu ładu społecznego

Anders Hansen:Social media żerują na instynktach. Można się przed tym obronić