Sprytna kolonizatorka

Norka amerykańska jest szybsza i zwinniejsza od norki europejskiej, a także zdecydowanie lepiej od niej pływa. Osiedla się nad różnymi ciekami wodnymi oraz wodami stojącymi. Dość często wybiera też brzegi stawów hodowlanych, gdzie ma pod dostatkiem jedzenia w postaci ryb. Wykazuje aktywność przez całą dobę, lecz zazwyczaj penetruje swoje terytorium o zmierzchu i o świcie. Dzień woli przesypiać w dziuplach, żeremiach bobrów, pustych norach czy pod korzeniami drzew. Nie gardzi w zasadzie żadnym żywym pokarmem, jaki akurat jest dostępny. Do jej obszernego menu zaliczyć można: norniki, piżmaki, karczowniki, ptaki i ich jaja, ryby, płazy, gady, raki, ślimaki wodne i lądowe oraz sporadycznie rośliny.

Najmodniejsza wśród futrzaków

Zwierzę ma gęstą wodoodporną sierść o barwie od brązowej do prawie czarnej, z niewielkimi białymi plamkami na podgardlu, dolnej wardze, a czasami na brzuchu i łapach. Od momentu zasiedlenia kontynentu amerykańskiego przez ludzi stanowiło cenny materiał kuśnierski. Nie urządzano jednak celowych na nie polowań, a skórki z norek pozyskiwano zazwyczaj przy okazji łowów na inne zwierzęta. Zdecydowanie preferowano duże skóry niedźwiedzi, pum czy nawet bobrów kanadyjskich, z których można było wykonać zimowe kurtki i spodnie. Z kolei delikatna okrywa włosowa norki wykorzystywana była głównie do produkcji cennych czapek, rękawic oraz obszyć.

Międzynarodowa kariera norki amerykańskiej rozpoczęła się dopiero z końcem XIX w., kiedy europejskie i amerykańskie elegantki zamieniły swoje baranie kożuchy oraz wełniane płaszcze na delikatne futra pozyskiwane ze ssaków drapieżnych. Wraz ze wzrostem cen na skórki z norek polowania na te zwierzęta się nasiliły i zaczęło ich zwyczajnie w przyrodzie brakować. Tym samym więc zaczęto je rozmnażać w zamknięciu. Okazało się, że zwierzę jest wdzięczne w hodowli zamkniętej i szybko daje przychówki. Pierwsze fermy norek powstały w Kanadzie w 1873 r. i momentalnie przyniosły właścicielom gigantyczne zyski. Zachłysnąwszy się marzeniem o szybkim zarobku, Europejczycy zaczęli masowo sprowadzać norki amerykańskie na Stary Kontynent i fermy tych zwierząt powstawały jak grzyby po deszczu. Hodowcy wybierali do dalszego chowu największe i najoryginalniej ubarwione osobniki, dzięki czemu asortyment tych skór znacznie się powiększył (czarne, brązowe, białe, szare). Za rzadko występujące mutacje barwne płacono znacznie więcej, dlatego każdy poważny właściciel fermy pragnął wytworzyć własną unikalną odmianę barwną futra, która byłaby dziedziczona z pokolenia na pokolenie. Skóry z norek osiągały na międzynarodowych giełdach zawrotne ceny i mimo niewielkiego rozmiaru były znacznie droższe niż skóry lisów, jenotów czy fretek. Z kolei norka europejska nie budziła wśród hodowców większego zainteresowania. Jej skórka była jeszcze mniejsza, a wszystkie próby jej chowu klatkowego kończyły się fiaskiem.

Radzieccy planiści a sprawa europejska

Mimo poczciwego wyglądu i bardzo sympatycznego pyszczka norka amerykańska jest bezwzględnym i bardzo zwinnym drapieżnikiem. Przekonało się o tym wiele europejskich ptaków, gryzoni i innych mniejszych zwierząt, które do dziś muszą stawiać czoło tej amerykańskiej kolonizatorce. Wszystko zaczęło się w latach 30. ub.w., kiedy pierwsze norki, zbiegłe z prowizorycznych hodowli, zaczęły rozmnażać się w środowisku naturalnym Europy. Momentalnie zajęły miejsce wcześniej wytrzebionej norki europejskiej. Jako większe i silniejsze zaczęły nawet zagrażać zwierzętom, dla których wrogiem nigdy nie były ich europejskie kuzynki. Ponadto w latach 50. radzieccy planiści stwierdzili, że norka amerykańska może idealnie zastąpić norkę europejską w krajobrazie zachodniej części Rosji i Białorusi. Widzieli w niej zapewne cenne zwierzę łowne, którego skórki można by sprzedawać na Zachód. Wypuścili zatem na wolność w wielu miejscach ponad 16 tys. osobników, co zapoczątkowało kaskadę katastrofalnych w skutki zawirowań ekologicznych. Norki w porażającym tempie zaczęły się rozmnażać i kolonizować wolną po norce europejskiej niszę. Podbijały coraz to nowe tereny i krzyżowały się dodatkowo z osobnikami, które zbiegły z hodowli zamkniętych. Jako sprytny wodno-lądowy drapieżnik trzebiły kolonie ptaków gniazdujących nie tylko nad brzegami rzek i jezior, ale także na wyspach i specjalnych platformach lęgowych umieszczonych przez ludzi na wodzie. Penetrowały nory gryzoni, odwiedzały kurniki, zjadały liczne bezkręgowce, ryby, płazy i gady. Lokalnie zagroziły także resztkowym populacjom norki europejskiej, dla której okazały się poważnym konkurentem pokarmowym i siedliskowym.

Drogi inwazji norki amerykańskiej prowadzą głównie dolinami rzecznymi. Polskę zaczęła podbijać od północnego wschodu. Uważa się, że pionierskie osobniki pochodziły z terenów Białorusi oraz z PGR- owskich ferm na Pomorzu i Mazurach. Zwierzę poszerzało swój zasięg wzdłuż dolin Narwi, Wisły, Bugu i Sanu oraz Odry, Warty i Pilicy. Jedynymi obszarami w Polsce, których norka amerykańska nie zasiedliła, są Opolszczyzna oraz tereny górskie.

Europejscy działacze środowiskowi zaczęli traktować norkę jako jednego z największych wrogów. W wielu miejscach Europy, w tym na obszarach Natura 2000, podjęto działania mające na celu ograniczenie jej populacji, a ostatecznie właściwie całkowite jej wyeliminowanie. Prowadzi się zatem odłów żywych osobników, odstrzał, a także podaje się zwierzętom środki antykoncepcyjne. Jednym z największych sukcesów europejskich ekologów było stworzenie stabilnej populacji norki europejskiej na estońskich wyspach na Morzu Bałtyckim, które były wolne od norki amerykańskiej. W akcji zasiedlania Hiumy i Saremy przez norkę europejską udział bierze ogród zoologiczny w Tallinie. Z kolei ogród zoologiczny w Poznaniu uczestniczy w programie hodowlanym tego gatunku, a osobniki urodzone w niewoli są wypuszczane na estońskich wyspach. Tym samym wielkopolskie zoo jest jedynym miejscem w Polsce, gdzie możemy oglądać żywe osobniki norki europejskiej.

Wymierający gatunek

Norka europejska z wyglądu przypomina małego tchórza. Ma błyszczące ciemnobrązowe futro z białą łatą na szyi i małymi łatami na pyszczku. Biała łatka nad górą wargą jest także cechą odróżniającą ją od norki amerykańskiej, która zazwyczaj takiej łaty nie posiada. Masa ciała samic wynosi około 600 g, a samców – 900 g. Z kolei norki amerykańskie są zwykle cięższe i mogą ważyć nawet do 1500 g. Norka europejska ma także dłuższe od amerykańskiej krewniaczki nogi, które bardziej nadają się do chodzenia niż pływania. Ostatni raz żywą, dziko żyjącą norkę europejską na ziemiach polskich widziano w 1926 r. w okolicach Elbląga. W konsekwencji uznano, że w Polsce gatunek ten zanikł, co oznacza tyle, że po prostu wymarł na danym obszarze. Nie próbowano też jej reprodukować z uwagi na brak jakichkolwiek dostępnych osobników oraz w związku z zasiedleniem większości kraju przez jej pokarmową i środowiskową konkurentkę.

Dzikie norki europejskie żyją jeszcze w niektórych rejonach Francji, Finlandii, Hiszpanii, Rumunii, Białorusi, Estonii i na Kaukazie, ale i tam należą do gatunku rzadkiego, z tendencją do spadku liczebności populacji. Trudności z ustaleniem zasięgu występowania norki europejskiej wynikają z tego, że jest ona bardzo podobna do norki amerykańskiej, zostawia podobne tropy oraz jest zwierzęciem bardzo skrytym i ostrożnym. Uważa się, że bez pomocy człowieka norka europejska zniknie całkowicie w ciągu kilkudziesięciu lat. Przyczyną tego katastrofalnego stanu rzeczy są nasilone polowania prowadzone w przeszłości oraz zmiany w środowisku naturalnym, takie jak osuszanie bagien, melioracja, regulacja rzek czy intensyfikacja rolnictwa. Nie można bowiem całej winy zrzucać na norkę amerykańską, która zaczęła zasiedlać nasz kontynent dopiero w latach 30. XX w., czyli wówczas, gdy norka europejska w wielu krajach już dawno wyginęła.

Norka europejska to zwierzę ściśle związane ze środowiskiem ziemno-wodnym. Bytuje zazwyczaj nad spokojnymi rzekami, strumieniami, większymi kanałami oraz na rozlewiskach i bagniskach. Nie jest spotykana nad stawami, a nad jeziorami sporadycznie, gdyż w okresie zimowym potrzebuje ciągłego dostępu do niezamarzniętego zbiornika. W poszukiwaniu pokarmu, a także w celu ucieczki przed niebezpieczeństwem doskonale nurkuje. Potrafi przebywać pod wodą nawet 2 min i przepłynąć w tym czasie do 20 m.

dr Radosław Kożuszek