Za pytania o granice pojęcia „człowieczeństwo”. Medyczny Nobel 2022 dla Svante’a Pääbo

Komitet Noblowski uhonorował w tym roku naukowca prowadzącego badania dotyczące genomów wymarłych hominidów i ewolucji człowieka. Jak napisano w uzasadnieniu, pytania o to, co nas – Homo sapiens – łączy z przodkami i dzieli, nurtuje ludzkość o zarania dziejów.

„Dzięki swoim pionierskim badaniom – czytamy w uzasadnieniu – Svante Pääbo dokonał czegoś z pozoru niemożliwego, czyli zsekwencjonował genom neandertalczyka, wymarłego krewnego współczesnych ludzi”. Następnie przeanalizował pradawny przepływ genów do współczesności i udowodnił, że mają one wpływ na fizjologię ludzi, którzy żyją obecnie. Chodzi zwłaszcza o funkcjonowanie układu odpornościowego i jego naturalne reakcje na płynące z zewnątrz zagrożenia dla organizmu.

Te przełomowe odkrycia zapoczątkowały rozwój nowej dziedziny, jaką jest pelogenomika. Zajmuje się ona m.in. kwestią różnic genetycznych między hominidami a współczesnym człowiekiem, a więc ma znaczenie dla badań nad ewolucją.

Nagroda za wiedzę o wyjątkowości

Jak przypomniał Komitet Noblowski: „Homo sapiens pojawił się po raz pierwszy w Afryce ok. 300 tys. lat temu, ale nasi najbliżsi krewni, neandertalczycy, zaludniali Europę i Azję Zachodnią 400 tys. lat temu. Ok. 70 tys. lat temu grupy Homo sapiens migrowały z Afryki na Bliski Wschód, a stamtąd rozprzestrzenili się na resztę świata. Homo sapiens i neandertalczycy współistnieli więc na dużą skalę w Eurazji przez dziesiątki tysięcy lat. A wszystko, co wiemy o naszych związkach z wymarłymi neandertalczykami, pochodzi z informacji genomowych”.

Svante Pääbo możliwości wykorzystania w badaniach nowoczesnych technik pozwalających analizować DNA neandertalczyków fascynowały od początku kariery naukowej. Było to jednak wielkie wyzwanie, ponieważ DNA ulega z czasem modyfikacji chemicznej i degradacji na krótkie fragmenty. Po tysiącach lat pozostały go tylko śladowe ilości.

Ale tegoroczny laureat nagrody Nobla przez kilkadziesiąt lat zdołał opracować nowe, wyrafinowane metody i archaiczne DNA neandertalczyków – najpierw z mitochondriów z kawałka kości sprzed 40 tys. lat, a następnie jąder komórek – odsłoniło przed nim swoje sekrety. Pierwsza sekwencja genomu neandertalskiego została opublikowana w 2010 r. Co pokazała? Przede wszystkim, że neandertalczycy i Homo sapiens krzyżowali się podczas współistnienia. U współczesnych Europejczyków 1–4 proc. genomu pochodzi właśnie z neandertalskiego.

Niemniejszą sensacją było, gdy zespół Pääbo zsekwencjonował genom właściciela liczącej 40 tys. lat kości palca, odkrytej w 2008 r. w jaskini Denisova w południowej Syberii. Okazało się, że jego genom jest inny niż neandertalczyków i ludzi współczesnych. A to oznaczało, że należał do nieznanego dotąd hominida, którego nazwano od miejsca jego znalezienia denisowianinem.

Dalsze badania wykazały, że również między nim a ludźmi oraz neandertalczykami dochodziło do zbliżeń, bo zauważono między nimi wyraźny przepływ genów. Najwięcej DNA denisowian (aż 6 proc.) mają populacje w Melanezji i w południowo-wschodniej Azji. Dzięki Svante Pääbo dowiedzieliśmy się, że Euroazję jeszcze 40 tys. lat temu zamieszkiwała nie jedna, a dwie wymarłe populacje hominidów, przy czym neandertalczycy zajmowali głównie jej zachodnią część, a denisowianie wschodnią.

Według komitetu noblowskiego skupiające się na analizie różnic intensywnie badania nad DNA ludzi i naszych najbliższych krewnych, mogą wyjaśnić, co czyniło człowieka na tyle wyjątkowym, że zdominował planetę. Paleogenomika pozwala na lepsze zrozumienie jego ewolucji i migracji. Choć faktem jest, że to dopiero pierwszy krok – na razie nie udało się zsekwencjonować genomów wymarłych hominidów w Afryce.

Nagroda za przeszłość dla przyszłości

Nagroda Nobla z medycyny dla naukowca zajmującego się badaniem ludzi i hominidów żyjących w głębokich pradziejach, można uznać za wybór kontrowersyjny.

Po pierwsze jednak, badania Svante Pääbo mają przełożenie na współczesną medycynę, bo dzięki nim zrozumieliśmy, że archaiczne sekwencje genów wpływają nie tylko na naszą fizjologię, lecz także na wyjątkowe możliwości naszych organizmów – np. denisowiańska wersja genu EPAS1 daje przewagę przetrwania na dużych wysokościach i jest powszechna wśród współczesnych Tybetańczyków.

Po drugie, dorobek Szweda ma charakter fundamentalny dla postrzegania nas samych – choć wychodzi od zagadnień biologicznych, ma wymiar kulturowy i filozoficzny, bo zadaje pytanie o granice pojęcia „człowieczeństwo”.