Nowe badanie: pierwsze państwa powstały oddolnie

Nowe badanie opublikowane na łamach „American Economic Review” przez trzech ekonomistów stawia tezę, że klucz do rozwikłania zagadki ma związek z wylewami rzek Tygrys i Eufrat w obecnym Iraku. Ponieważ ich koryta często zmieniały bieg, ludzie uzależnieni od ich wód stawali w obliczu wyboru: zmienić miejsce zamieszkania, podążając za rzeką, czy też zorganizować się i sprowadzić wodę do swojej osady?

Zdaniem Roberta C. Allena (z New York University), Mattia C. Bertazziniego (University of Nottingham) i Leandera Heldringa (Northwestern University) ludzie częściej wybierali to drugie rozwiązanie. Badacze uważają, że w miejscach położonych w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego koryta rzeki prawdopodobieństwo pojawienia się osady w okresie do 150 lat po zmianie jej biegu było o 14 proc. większe w stosunku do tego samego miejsca w ciągu 50 lat przed zmianą nurtu.

Autorzy sięgnęli do pierwszego poświadczonego w źródłach pisanych przesunięcia koryta Tygrysu i Eufratu – datowanego na 2850 r. p.n.e. Przeanalizowali, gdzie przed i po zmianie nurtu powstały nowe osiedla, a gdzie ich wcześniej nie było. Mogli dzieki temu przetestować konkurencyjne hipotezy.

Allen, Bertazzini i Heldring opowiadają się za ekonomiczną genezą państwowości. Ich zdaniem w chwili, gdy rzeka zmieniała bieg, prywatną irygację musiał zastąpić skoordynowany system publicznych kanałów, a takie przedsięwzięcie wymagało współpracy i jakiejś formy rządu. Stają tym samym po stronie Locka i Rousseau, mówiąc, że ludzie odstąpili część swojej wolności państwu w zamian za korzyści ekonomiczne.

Już w latach 50. XX w. tezę o związku państwowości z koniecznością budowy kanałów spopularyzował Karl August Wittfogel, który pierwsze bliskowschodnie organizmy państwowe określił jako „społeczeństwa hydrauliczne”. Krytyczne uwagi wobec tez Allena, Bertazziniego i Heldringa zgłosili archeolodzy – ich zdaniem badacze zignorowali fakt, że pierwsze organizmy państwowe powstały w sąsiedztwie Tygrysu i Eufratu na długo przed 2850 r. p.n.e. oraz to, że osady, które uznali za nowo powstałe, w rzeczywistości mogły być np. efektem zewnętrznej agresji bądź rozbudowy i podziału państwa – miasta, które istniało długo wcześniej.

Również Dawid Graeber i Dawid Wengrow w swojej głośnej książce „Narodziny wszystkiego” zakwestionowali czarno-biały obraz, zgodnie z którym nasi przodkowie mogli wybierać pomiędzy pokojową idyllą łowców-zbieraczy a opresyjnym, hierarchicznym państwem: istniało bowiem całe spektrum różnych form organizacji politycznej.

Artykuł Allena, Bertazziniego i Heldringa nie jest przełomowy. Niemniej jego wartość polega na możliwości eksperymentalnego sprawdzenia tez stawianych dotąd głównie przez filozofów bądź politologów.