Dał ekonomii ludzką twarz. Zmarł noblista Daniel Kahneman

„Miałem ograniczone ambicje, nie dążyłem do wielkiego sukcesu – powiedział „Guardianowi” w 2015 r. – Byłem bardzo pracowity, ale nie spodziewałem się, że zostanę sławnym psychologiem”. Pisząc książkę „Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym”, która dała mu status celebryty, nie miał także ambicji reformowania teorii ekonomii. Jednak autor nie zawsze ma wpływ na to, co się dzieje z jego myślą. Kahneman stał się symbolem ludzkiego oblicza ekonomii, która od lat była krytykowana jako nieciekawa, niemająca nic wspólnego z człowiekiem.

***

Poświęcił całe życie badaniu błędów poznawczych, którymi kierujemy się przy codziennych wyborach. Według niego są one wynikiem działania dwóch systemów myślowych: System 1 działa impulsywnie i ulega emocjom, a System 2 działa powoli i ewaluuje różne opcje, aby pomóc nam wybrać najlepszą.

W 2002 r. otrzymał nagrodę Banku Szwecji imienia Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii, potocznie nazywanego Ekonomicznym Noblem. Przyznano mu ją za „za włączenie do nauk ekonomicznych spostrzeżeń z badań psychologicznych, zwłaszcza dotyczących ludzkiego osądu i podejmowania decyzji w warunkach niepewności”.

Jego największym wkładem do ekonomicznej literatury był bez wątpienia artykuł opublikowany w 1978 r. w piśmie „Ekonometrica”. Razem z Amosem Tverskim zaproponował w nim tzw. Teorię Perspektyw, kwestionującą ważne założenie w ekonomii, że ludzie czerpią przyjemność z posiadanego majątku. Badacze stwierdzili, że to jego zmiana, a nie poziom, ma znaczenie dla odczuwalnego zadowolenia. Strata pewnej kwoty boli dwukrotnie bardziej niż przyjemność z otrzymania tej samej sumy. A niezadowolenie bogacza, który właśnie stracił milion, będzie większe, niż radość osoby ubogiej, która wygrała 10 tys. na loterii, pomimo tego, że dzieli ich majątkowa przepaść.

Kahneman i Tversky dowiedli również, że ludzie postrzegają prawdopodobieństwa subiektywnie, mając tendencję do przeszacowywania małych prawdopodobieństw i nieoszacowywania dużych. Wyjaśnia to, czemu wiele osób gra w Lotto lub boi się latać samolotami pomimo tego, że szansa dużej wygranej, jak i wypadku samolotowego, jest ekstremalnie mała. Teoria Perspektyw okazała się pomocna także w wyjaśnianiu anomalii na rynkach finansowych.

***

Oszałamiająca kariera, która Kahneman psycholog zrobił w dziedzinie ekonomii, wynika z systematycznego podważania najważniejszych założeń, na jakich opiera się analiza ekonomiczna. Wiele z jego pomysłów nie jest zaskakujących, jak np. to, że odczuwamy awersję do straty. Jednak dzięki temu, że potrafił sformalizować te pomysły, używając „zmatematyzowanego” języka ekonomistów, miał olbrzymi wpływ na teorię ich dziedziny.

Można jednak zadać pytanie, czy i na ile jego badania są rewolucyjne? Niektórzy ekonomiści kwestionowali ich przydatność. Na przykład, w 1991 r., Vernon Smith (uważany za ojca ekonomii eksperymentalnej laureat nagrody Nobla w tym samym roku, co Kahneman) zaatakował go, pisząc, że anomalie behawioralne – na poziomie jednostki – nie mają znaczenia dla zagregowanej analizy, w szczególności na rynkach konkurencyjnych.

W naukach społecznych, takich jak psychologia, socjologia, czy antropologia, to, że człowiek nie jest racjonalny, wiadomo od dawna. Ekonomiści behawioralni nie obalają – wbrew pozorom – założenia o racjonalności w ekonomii, tylko je umacniają. Badają „błędy” poznawcze jako nieracjonalne odchylenia od pewnego utopijnego stanu, do którego każdy powinien dążyć i w którym podejmuje tylko racjonalne, przemyślane decyzje. Zrozumienie ich źródła stanowi podstawę, które mają na celu korygowanie zachowań, aby powrócić do ideału, jakim jest racjonalne postępowanie.

A co, jeżeli jesteśmy racjonalnie nieracjonalni i chcemy tacy być? Z perspektywy ekonomii, jeżeli zawsze kupujemy banany, a nigdy jabłek, i jeżeli nie zmieniły się żadne okoliczności wyboru, a my sięgniemy nagle po jabłko, jest to już przejaw niespójności preferencji, która wymaga korekty.

Paradoksalnym jest (a może nie), że łatwiej w ekonomii jest dostać Nobla psychologom, niż ekonomistom heterodoksyjnym. Oni podważają fundamentalne założenia, na jakich opiera się ekonomia, szukając nowych modeli koncepcyjnych, aby wyjaśnić zachowanie człowieka jako istoty społecznej lub będącej częścią natury. Nie umniejsza to osiągnięć Kahnemana, jednak stawia ważne pytania o to, dokąd zmierza ekonomia. I dlaczego, pomimo tego, że opiera się na nierealistycznych założeniach, model człowieka jako racjonalnej jednostki maksymalizującej swoje wybory nadal w jej głównym nurcie ma się dobrze i dominuje.

Daniel Kahneman zmarł 27 marca 2024 r. w wieku 90 lat.