Jakie znaczenia ma słowo wyspa?

W Sekcji Archeo w Pulsarze prezentujemy archiwalne teksty ze „Świata Nauki” i „Wiedzy i Życia”. Wciąż aktualne, intrygujące i inspirujące.

Nie jesteśmy krajem wyspiarskim. Ma to odbicie w języku, w którym brak przysłów o wyspie, nie ma o niej zbyt wielu znanych cytatów literackich, a i w stałej frazeologii słowo wyspa jest niemal nieobecne, choć traktujemy je jako swojskie i naturalne. Jeśli coś się w tych kulturowych odniesieniach pojawia, to ma związek z raczej późno importowanymi wątkami, jakieś wyspy bezludne czy wyspy skarbów.

Bo i pochodzenie słowo wyspa ma dość dziwne: dawne prasłowiańskie jzsp czy jzspa (oczywiście z półsamogłoskami w środku) brało się z jzsuti, czyli „wysypać”, i oznaczało „to, co wysypane”. Dwurodzajowość towarzyszyła temu słowu długo, w czternastym wieku były u nas i ispa, i isep, a i potem, gdy przedrostek wy- ostatecznie wyparł dawny jz-, żeńskiej wyspie jeszcze długo towarzyszył męski wysep.

Prasłowiańskie suti znaczyło „sypać” i dzisiaj skłonni jesteśmy etymologicznie wyspę z sypaniem łączyć (dodajmy, że przymiotnik suty też wziął się z sutego sypania). Jeszcze do niedawna w regionalnych odmianach polszczyzny dość logicznie słowo wyspa oznaczało a to „śnieżny nasyp”, a to wręcz „kupę ziarna”.

Naturalniejszą nazwą dla tego, co dziś wyspą nazywamy, było już w tym znaczeniu nieużywane słowo ostrów, dziś obecne tylko w nazwach własnych, też zresztą dwurodzajowych, bo mamy i Ostrów Mazowiecką, i Ostrów Wielkopolski (skądinąd ciekawa jest ta wyspiarska konsekwentna dwurodzajowość). Prasłowiański obstrov było to coś otoczonego, oblanego – dawne sreu/srou oznaczało „lać” i „płynąć” (t często się wciskało między słowiańskie s i r), stąd także i struga wypłynęła. Ale widać sypanie naturalniejsze okazało się od oblewania, i tak, choć poniekąd metaforycznie, i wyspa się u nas pojawiła nie tylko jako coś wysypanego.

W skojarzeniowym odniesieniu wyspa jest ambiwalentna. I przyjemne wrażenia wywołuje, egzotycznego, naturalnego spokoju i szczęścia, i przykrej oraz niebezpiecznej izolacji. Mamy więc wyspy szczęśliwe (poetyckie „a ty mnie na wyspy szczęśliwe zawieź”), wyspy ukojenia i wyspy skarbów, ale i wyspę bezludną, a Böcklin, malując „Wyspę umarłych”, i Rachmaninow, komponując do niej muzykę, wywoływali nastrój niewesoły. Wyspa Diabelska (gdzie zsyłano skazańców) też brzmi ponuro. Zsyłano też na Wyspy Salomona…

Wyspa oznacza coś odrębnego, wyróżniającego się od otoczenia. Możemy niemal dowolnie stosować to słowo w przenośniach, mówiąc a to o wyspach biedy w morzu bogactwa, a to o wyspach bogactwa w morzu biedy – i tak o czym tam akurat chcemy. A w językoznawstwie mamy wyspy językowe, otoczone zewsząd ludnością innojęzyczną. Do porównań wyspa dobra.

I o ile bywa neutralna albo ambiwalentna, o tyle jej zdrobnienie jest raczej przyjemne, nawet w słownikach wysepka podobno „stwarza dobre warunki” do czegoś (tak jest w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego” PWN). Nie wiem, jak wysepki dla pieszych traktują kierowcy – sam jestem pieszy.

W nazwach geograficznych wyspa i wyspy pojawiają się najnaturalniej, czasem się upoetyczniając kolorem, na przykład zielonym czy szmaragdowym, jak Irlandia, czasem temperaturą, jak Kuba, „wyspa jak wulkan gorąca”. Niektóre nazwy niejako same przez się wywołują obraz egzotycznego luksusu, jak Wyspy Bahama czy Kanaryjskie. A gdy żadnego określenia nie przybierają, Europejczycy skłonni są identyfikować je jako nazwę czegoś europejskiego wprawdzie, ale poniekąd od Europy odrębnego. Mieszkają tam wyspiarze.

A my w Warszawie kontentujemy się co najwyżej pałacem Na Wyspie.

Dziękujemy, że jesteś z nami. Pulsar dostarcza najciekawsze informacje naukowe i przybliża najnowsze badania naukowe. Jeśli korzystasz z publikowanych przez Pulsar materiałów, prosimy o powołanie się na nasz portal. Źródło: www.projektpulsar.pl.