Skrzyżowanie pierwiosnka z naparstkiem

W Sekcji Archeo w Pulsarze prezentujemy archiwalne teksty ze „Świata Nauki” i „Wiedzy i Życia”. Wciąż aktualne, intrygujące i inspirujące.

Niektórzy uważają, że najpierw pojawiła się u nas pierwiastka, która do dziś oznacza kobietę po raz pierwszy rodzącą, ale to chyba mało prawdopodobne i niezgodne z odczuciem, które wybiera tu jako dawniejsze znaczenia mniej wyspecjalizowane albo, inaczej, wyspecjalizowane na więcej sposobów.

Tuwimowi wyraz pierwiastek wydawał się zabawny językowo jako dziwne skrzyżowanie „pierwiosnka” z „naparstkiem”. Do „naparstka” znaczeniowo mu daleko, ale z „pierwiosnkiem” ma wiele wspólnego, bo dawniej podobno był pierwiasnkiem – pochodząc od prasłowiańskich przymiotników prv, prvn, z oczywistym związkiem z tym, co pierw, najpierw. Pierwiosnek zaś, który u nas pojawił się późno, bodaj czy nie najpierw u Mickiewicza, dawniej był z kolei bardziej naturalną słowotwórczo pierwiosnką, łatwiej kojarzącą się z wczesną wiosną.

Jak było, tak było, w każdym razie pierwiastek zadomowił się w polszczyźnie tak ogólnej, jak i specjalistycznej w różnych odniesieniach. Matematycznie to dość trudny i dla wielu niejasny termin, to coś, co się wyciąga z różnych liczb i łączy z dziwnym obrazkiem. Pierwiastek to liczba, którą można wyciągnąć z liczby, będącej wynikiem jej potęgowania. Jak podniesiemy jakąś liczbę do jakiejś potęgi, a potem wyciągniemy z tej spotęgowanej liczby właściwy pierwiastek, otrzymamy znów wyjściową liczbę. Nie wnikając głębiej, byłby tu pierwiastek czymś przeciwnym do potęgi, a więc czymś w potocznym rozumieniu mało znaczącym.

W chemii zaś pierwiastek to w uproszczeniu substancja zawierająca jednakowe atomy, jednorodna, z której chemicznie nie można nic wyodrębnić – z pierwiastków wszelka materia się składa. A same pierwiastki tworzą tajemniczy dla wielu układ, ułożony przez Mendelejewa, zwany co prawda okresowym, ale nad podziw trwały, choć stale się rozrasta.

Językoznawcy pierwiastkiem zwali to, czemu dawali też nazwę „rdzeń” – część wyrazu, powiedzmy, najistotniejszą znaczeniowo.

W języku ogólnym pierwiastek jest częścią składową czegoś, co w różnym znaczeniu za złożone uważamy. Przy tym niekoniecznie, a nawet nie przede wszystkim odnosi się to do bytów materialnych, bo tych pierwiastków wyodrębnić, zwłaszcza fizycznie, się nie da. Jest w nich pewien pierwiastek abstrakcji, a często, gdy o ludziach, wytworach ludzkiej myśli jak dzieła sztuki czy na przykład ideach mowa, nawet duchowości. I można tu znaleźć pierwiastki dobra i zła, piękna czy ohydy, a także pierwiastki dramatyczne czy liryczne.

Z pojęciem pierwiastka łączą się dla mnie dwa niejako podstawowe pytania poznawcze. Pierwsze: czy to pojęcie bardziej czasowe, czy przestrzenne? Czy pierwiastek jest raczej tym, co było najpierw, czy też jest tym, co elementarne? Nie byłoby dylematu, gdybyśmy założyli, że najpierw było to, co elementarne… Ale to jakoś nie wystarcza. I drugie, z tym się zresztą wiążące, choć z mniejszym pierwiastkiem czasowości w nim zawartym: czy to, co jest, składa się z pierwiastków, czy też raczej pierwiastki uzyskujemy, rozkładając to, co jest, na nie właśnie? Dla porównania: blat jest nie tym, co uzyskujemy po rozłożeniu stołu, lecz tym, co się nań składa; przeciwnie pierwiastek liryczny utworu raczej zeń wydobywamy… I tego dylematu pozbyć się łatwo, zwłaszcza uznając go za wydumany.

W każdym razie pierwiastki to takie elementy, części, składniki, którym skłonni jesteśmy przydać charakter pierwotny, wręcz inicjujący, często bardziej twórczy, może też niejako dynamiczny…

I, oczywiście, bardziej nieokreślony, tajemniczy. Żadne pierwiosnki czy naparstki.

Dziękujemy, że jesteś z nami. Pulsar dostarcza najciekawsze informacje naukowe i przybliża wyselekcjonowane badania naukowe. Jeśli korzystasz z publikowanych przez Pulsar materiałów, prosimy o powołanie się na nasz portal. Źródło: www.projektpulsar.pl.