Silny jak dąb

Większość gatunków dębów spotkać można jedynie na półkuli północnej. W naszym kraju najpospolitsze są dwa: szypułkowy i bezszypułkowy. Oba należą do gatunków długowiecznych – ten pierwszy jest w stanie dożyć aż tysiąca lat. To z tego powodu spora część tych dębów stała się pomnikami przyrody i podlega ochronie prawnej. Dąb szypułkowy może osiągnąć nawet 50 m wysokości (najszybciej rośnie między 60. a 70. rokiem życia). Gdy rozwija się w odosobnieniu, zaczyna kwitnąć w wieku 30–50 lat. Z kolei osobniki rosnące w obrębie drzewostanu wytwarzają kwiatostany dopiero po upływie 60–80 lat. Las, w którym dominują dęby, określa się mianem dąbrowy. W Polsce to prawdziwa rzadkość.

Kult drzewa

Znane określenie „chłop jak dąb” nie wzięło się znikąd. Ludzie od zawsze uważali te drzewa za symbol wytrzymałości, długowieczności i siły. Prymitywne ludy uznawały, że było to pierwsze drzewo, jakie pojawiło się na świecie. Rozłożysta korona dębu miała stanowić podporę nieboskłonu i siedlisko bóstw, podczas gdy korzenie sięgały samych czeluści piekielnych. Mocarne drzewo mógł unieszkodliwić jedynie piorun zesłany przez bogów. Dąb pojawia się w mitologiach greckiej i rzymskiej, wierzeniach Słowian i Celtów, a także w religii chrześcijańskiej. Mieszkańcy starożytnej Grecji i Rzymu czcili go jako siedzibę najważniejszego z bóstw – odpowiednio Zeusa i Jowisza, którzy władali piorunami.

W centralnej części wyroczni Zeusa w Dodonie (Grecja) rósł stary rozłożysty dąb. Na podstawie szelestu jego liści kapłani odgadywali boską wolę i zamiary. Rzymianie uważali też dąb za drzewo płodności, które miało zapewnić im obfite plony. Ludy germańskie wierzyły, że dąb to siedlisko boga błyskawic – Thora – gdyż uderzające w niego pioruny rzadko czyniły mu krzywdę. Celtowie do grobów wkładali dębowe gałązki, które miały pomóc zmarłemu w zaświatach. Słowianie dąb nazywali dąbrem i uważali go za symbol boga błyskawic i ognia. Wokół świętych drzew tańczono, odprawiano szereg pogańskich obrzędów i składano ofiary, a rzeźby słowiańskiego bóstwa Światowida tworzono z dębowego drewna. Ze względu na istotną rolę dębu w pogańskich wierzeniach Słowian wraz z pojawieniem się chrześcijaństwa pod siekierami znikały kolejne okazy. Z Biblii dowiadujemy się natomiast, że dęby szczególnie upodobał sobie Abraham. W dębowym gaju zbudował on ołtarz dla boga Jahwe. Tzw. dąb Abrahama, znajdujący się w Hebronie, miał być miejscem spotkania proroka z aniołami. A to by oznaczało, że drzewo liczy sobie ok. 5 tys. lat.

Cenne żołędzie

Owoce dębu to orzechy, które potocznie nazywa się żołędziami. Dojrzewają one na przełomie września i października i od razu opadają na ziemię. Nasiona te to prawdziwa bomba energetyczna: w ich skład wchodzi ok. 54% węglowodanów, 31,5% tłuszczów i ponad 8% białek. Żołędzie są także bogatym źródłem witamin B₆ i B₉ oraz pierwiastków takich jak mangan, miedź, fosfor i magnez. Można sporządzić z nich, wzorem naszych przodków, napój przypominający kawę (niekoniecznie trzeba zaczynać od zbierania żołędzi – kawa żołędziówka jest w sprzedaży). Ze względu na wysoką zawartość skrobi żołędzie wykorzystywano jako paszę dla świń. Dlatego w średniowieczu masowo sadzono te drzewa, aby zapewnić wyżywienie trzodzie chlewnej. Surowe dębowe liście i żołędzie ze względu na zawartość w nich kwasu taninowego są w dużych ilościach szkodliwe dla bydła, owiec, koni i kóz – zaburzają trawienie i uszkadzają nerki. Świnie są odporne na te toksyny. Co ciekawe, ze świń, które żywione są żołędziami, produkuje się słynną szynkę westfalską. Mięso takich osobników ma specyficzny smak.

Z żołędzi można uzyskać bezglutenową mąkę żołędziową, z której pieczono chleb. Kiedyś jedli ją nasi przodkowie, teraz wraca do łask. Ugotowane żołędzie stosuje się też jako dodatek do zup, pieczywa i wielu potraw. Aby nadawały się do jedzenia, należy pozbawić je gorzkich tanin. Po usunięciu łupiny zawartość żołędzi rozdrabnia się i długo gotuje w wodzie z dodatkiem popiołu z drzewa liściastego. Niegdyś z żołędzi wytwarzano również napoje alkoholowe.

Kora dębowa

Ma prozdrowotne właściwości i można ją kupić w sklepach zielarskich. Jest pozyskiwana najczęściej z najpospolitszego gatunku dębu rosnącego w Polsce – dębu szypułkowego. Najlepszymi właściwościami charakteryzuje się kora zebrana wczesną wiosną z młodych gałązek, na których nie ma jeszcze liści. Przechowywana w odpowiednich warunkach (wolnych od wilgoci) nie traci swoich właściwości przez 2 lata. Do najważniejszych związków wchodzących w skład kory dębowej należą: garbniki (10–15%), flawonoidy, kwasy fenolowe, sole mineralne i żywice. Same garbniki stosowano powszechnie w procesie garbowania skór, mającym na celu zabezpieczenie ich przed psuciem się. Dopiero skóra poddana takiej obróbce nadawała się do wyrobu obuwia, siodeł i innych przedmiotów. Garbniki wiążą się z występującym w skórze białkiem – kolagenem – i zmieniają jej strukturę i właściwości. Dzięki ich obecności kora dębu wykazuje właściwości przeciwbiegunkowe. Napar z niej przygotowuje się poprzez zalanie łyżki kory szklanką wrzątku i pozostawienie jej przez 10 min pod przykryciem. Po spożyciu naparu zawarte w korze garbniki łączą się z białkami błony śluzowej jelit i obkurczają ich światło. Napar ma też właściwości przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwzapalne. Stosuje się go do łagodzenia lekkich stanów zapalnych skóry, gardła i okolic narządów płciowych. Pomaga też w leczeniu wysypek i oparzeń. Ze względu na swoje wyjątkowe właściwości kora dębu zwróciła uwagę przemysłu kosmetycznego. Wchodzi w skład odżywek do włosów (działanie przeciwłupieżowe), płynów do higieny intymnej, naturalnych dezodorantów i kremów przeznaczonych do pielęgnacji skóry tłustej.

Świetne drewno

Drewno dębu należy do najbardziej pożądanych. Jego spora gęstość (0,75 g/cm³) sprawia, że jest niesamowicie wytrzymałe, ciężkie i twarde. Co więcej, dzięki obecności związków zwanych taninami staje się szczególnie odporne na atak owadów i grzybów. Dlatego znalazło szerokie zastosowanie w przemyśle meblarskim, budownictwie (domy, okręty i mosty) oraz stolarstwie. Co ciekawe, wikingowie używali drewna dębowego do produkcji swych sławnych długich okrętów (langskipy). Ponieważ drewno to jest szczególnie wytrzymałe na ścieranie, używa się go również do wyrobu parkietu.

Dębina jako materiał twardy, wodoszczelny i sprężysty świetnie nadaje się do wyrobu beczek, w których leżakują piwo, wino czy koniak. Największym dostawcą drewna dębowego jest Francja, w której plantacje dębowe pokrywają niemalże jedną czwartą powierzchni kraju. W procesie produkcji wina szczególną uwagę zwraca się na wiek beczki (młodsza bardziej oddziałuje na jego końcowy smak) oraz stopień jej zużycia (im mniejszy, tym bardziej wyrazisty aromat). Beczki nie należą też do produktów tanich – koszt barrique o pojemności 225 l waha się pomiędzy 700 a 1000 euro. Podczas gdy wino leżakuje w beczce, z drewna powoli uwalnia się do niego kwas taninowy. Zapewnia on odpowiedni kolor, stabilność oraz klarowność wina. Taniny odpowiadają też za charakterystyczną gorycz trunku, pogłębiając jego smak i aromat. Co więcej, dębina umożliwia powolne doprowadzanie tlenu do wina, dzięki czemu nabiera ono wyjątkowych walorów smakowych. W drewnie dębowym obecna jest także wanilina, która wzbogaca aromat trunku o nuty kokosowe, karmelowe i waniliowe.

Silni też chorują

Pionierem ochrony dębów był Kazimierz Wielki, który ustanowił kary za wycinkę tych drzew. To dzięki królowi i jego następcom możemy do dziś podziwiać stare i potężne okazy. Obecnie dęby stanowią gatunek kluczowy dla wielu ekosystemów. W ich pobliżu rosną rzadkie i aromatyczne trufle, a korona drzewa stanowi siedlisko wielu gatunków ptaków, w tym muchołówki żałobnej. Niestety wg przeprowadzonych niedawno badań 78 spośród ponad 500 gatunków dębów jest zagrożonych wyginięciem, gdyż nadmierna wycinka drzew pod uprawy i wypas zwierząt gospodarskich znacznie redukuje ich populację. W Meksyku, Ameryce Centralnej i północnych Andach w ostatnich 200 latach wytrzebiono olbrzymią liczbę okazów pod plantacje kawy i hodowlę bydła.

Za spadek liczebności dębów odpowiadają też nękające je choroby. Przypominające grzyby lęgniowce z gatunku Phytophthora ramorum to groźne pasożyty roślin wywołujące chorobę o nazwie fytoftoroza. Jej charakterystycznymi objawami są brązowawe przebarwienia na korze, która z czasem całkowicie ulega zniszczeniu. Zainfekowane drzewo obumiera w ciągu kilku tygodni. Niebezpieczne dla dębów są także owady, które żerują w ich drewnie, m.in. przedstawiciele rodziny kózkowatych, ryjkowcowatych i bogatkowatych. Drzewom zagrażają też ćmy – żywiące się dębowymi liśćmi korowódki dębówki. Starsze drzewa są podatne na proces próchnienia, za który odpowiadają grzyby. Uszkodzone części, w tym korzenie, gniją, a osłabione drzewo często się przewraca. Grzyby wywołują też u dębu chorobę o nazwie mączniak prawdziwy. Grzyb rozwija się na powierzchni drzewa, a głównym objawem jego obecności jest występowanie białego nalotu na liściach, jakby zostały posypane mąką. Dziwna choroba o niepoznanej jeszcze etiologii dotyka dęby rosnące na terenie Wielkiej Brytanii. Atakuje ona drzewa powyżej 50. roku życia. Charakterystycznym objawem jest wypływanie z pni ciemnej substancji, przez co drzewa sprawiają wrażenie krwawiących. Chore osobniki umierają w ciągu 4–5 lat. Naukowcy wciąż nie mogą odpowiedzieć, jaki organizm odpowiada za tę przedziwną dolegliwość. Sugerują, że może to być jeden z nieopisanych do tej pory gatunków bakterii lub kilka z nich.

Katarzyna Kornicka

***

Dąb korkowy

Specyficznym gatunkiem dębu jest dąb korkowy (Quercus suber), który występuje pospolicie w strefie śródziemnomorskiej. Jego skórzaste, grube i twarde liście nigdy nie opadają. Zewnętrzną obumarłą część kory wykorzystuje się do produkcji korka. Zabieg okorowywania jest całkowicie bezpieczny dla rośliny. Po raz pierwszy można wykonać go, gdy drzewo skończy 25 lat, a powtórzyć dopiero po 9–12 latach. Tak więc z pojedynczego osobnika da się pozyskać korek mniej więcej 12 razy. Liderem w wytwarzaniu korka jest Portugalia – powstaje tu 50% światowej produkcji, a z materiału tego wykonuje się głównie korki do wina.

***

Dąb i perkusja

Dąb japoński wykorzystywany jest przez słynną firmę Yamaha Drums przy produkcji perkusji. Wysoka gęstość jego drewna sprawia, że instrument cechuje się wyjątkową klarownością dźwięku i akustyką. Na instrumentach tej firmy grają najwybitniejsi perkusiści na świecie, m.in. Billy Cobham, Tommy Aldridge czy Jimmy Chamberlin.

***

Corona civica

To jedno z największych odznaczeń przyznawanych w starożytnym Rzymie. Koronę stanowił wieniec wykonany z dębowych liści. Wyróżnienie otrzymywał Rzymianin, który ocalił towarzysza w trakcie bitwy. Koroną uhonorowani zostali m.in. cesarze Rzymu – Oktawian August i Juliusz Cezar.

***

Dąb w symbolice

Motyw dębu i jego liści pojawia się w herbach królewskich i rycerskich już od średniowiecza, a także na niemieckich i fińskich odznaczeniach. Wzór ten zdobi też polskie monety.

***

Galasy

Latem na spodniej stronie dębowych liści zaobserwować można charakterystyczne okrągłe twory. Są to tzw. galasy. Początkowo zielone, z czasem zmieniają ubarwienie na brunatnoczerwone. Ich budowniczym jest niepozorny owad – galasówka dębianka. Powstają poprzez rozrost tkanki liścia spowodowany substancją, którą samica owada wprowadza w trakcie nakłucia. Galasy stanowią fortecę ochronną dla rozwijających się w ich wnętrzu larw. Jesienią opadają wraz z liśćmi. Samice, które je opuszczają, składają jaja w pąkach drzew i na wiosnę wylęga się kolejne pokolenie – tym razem zarówno samice, jak i samce. Ze względu na wysoką zawartość garbników galasy wykorzystuje się do garbowania skór i produkcji substancji leczniczych. Niegdyś wyciąg z nich stosowano do produkcji atramentu.

***

Pomniki przyrody

W Polsce stare dęby podlegają ochronie prawnej jako pomniki przyrody. Do najbardziej znanych należą dąb Bartek (woj. świętokrzyskie), liczący od 645 do 670 lat, oraz dąb Bażyńskiego (woj. warmińsko- -mazurskie), którego wiek szacuje się na ponad 720 lat.

***

Polski heban

Drewno dębu w wyniku zanurzenia w wodzie na kilkaset lat przybiera charakterystyczny czarny kolor. Za zmianę barwy odpowiadają garbniki wchodzące w reakcje chemiczne z solami żelaza. W czasie tego procesu drewno wzbogacone zostaje w substancje mineralne, co zwiększa jego gęstość, dzięki czemu ma wytrzymałość zbliżoną do dębów z „suchych” miejsc. Czarny dąb nazywa się polskim hebanem – jest niezwykle rzadki, a więc cenny. Jego podziemne złoża stanowią własność Skarbu Państwa. Mokre drewno czarnego dębu musi dodatkowo zostać poddane kilkuletniemu procesowi suszenia. Całkowity koszt metra sześciennego takiego drewna gotowego do stolarskiej obróbki to kilka tysięcy złotych.