W Puszczy Białowieskiej dobrze się żyło w pradziejach
Czy można powiedzieć, że Puszcza Białowieska jest pod ochroną od ponad 600 lat czyli odkąd w XV w. Władysław Jagiełło uznał ją za prywatną własność? Nie do końca, bo średniowieczne pojęcie ochrony nie dotyczyło przyrody. Król w samym tylko 1409 r. przez 8 dni polował w niej tak intensywnie, że zgromadził zapasy dziczyzny dla wojska, które później zwyciężyło w bitwie pod Grunwaldem. Chodziło o to, że do zasobów puszczy prawo miał jedynie dwór królewski, więc nikt inny nie mógł w niej polować czy w jakikolwiek inny sposób jej eksploatować np. wycinając drzewa. Na straży stali tu osacznicy i strzelcy. Ich zadaniem było także dbanie o zwierzynę, na którą potem mógł polować król. Tak było przez kilkaset lat. Ale wyobrażenie jakoby wcześniej był to las dziewiczy, jest błędne.
Odkąd pojawił się skaning laserowy umożliwiający „ściągnięcie” warstwy zieleni i analizę struktur znajdujących się w ziemi, kolejne grupy archeologów prowadzą badania, które potwierdzają, że w pradziejach i we wczesnym średniowieczu puszcza była intensywnie eksploatowana. Teraz skończył się pięcioletni projekt koordynowany przez dr Joannę Wawrzeniuk z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jej zespół znalazł niemal 1800 obiektów datowanych od pradziejów po II wojnę światową. Wśród nich jest 577 kurhanów grobowych, 246 mielerze (miejsca wypału węgla drzewnego), 54 smolarnie, 19 pozostałości pól uprawnych, 30 transzei, 51 półziemianek i 17 cmentarzy wojennych. Badacze namierzyli jeszcze 789 kopców, które były związane z eksploatacją lasu, ale ich przeznaczenie rozstrzygnąć mogą dopiero wykopaliska.
Jak twierdzi dr Wawrzeniuk w pradziejach i w średniowieczu ludzie mieszkali na wzniesieniach i głównie eksploatowali las, ale też uprawiali w nim ziemię. Z pewnością puszcza była użytkowana w celach sepulkralnych. Niektóre kurhany przebadano nieinwazyjnie, a na kilku przeprowadzono wykopaliska. Okazało się, że większość pochodzi z okresu wpływów rzymskich czyli II-V w., a inne wzniesiono we wczesnym średniowieczu (w tych drugich były pochówki szkieletowe i ciałopalne).
Jakąś funkcję obrzędową mogły pełnić także dwa okrągłe wały o szerokości 3 m i średnicy 36 m oraz 17 m. Nie mogły być pozostałościami grodzisk, bo nie ma w nich śladów po domostwach. W ich pobliżu znaleziono natomiast zabytki, które świadczą o ich używaniu w okresie wpływów rzymskich, jak i później, już przez Słowian.