Podkast 62. Małgorzata Grzegorzewska: U Szekspira raniąc Naturę, człowiek ranił świat

Zmarły niedawno amerykański mistrz słowa – Cormac McCarthy – nie miał najlepszego zdania o Szekspirze. Szanował u autora „Makbeta” frazę i piękno formy, ale irytował brak instynktu ontologicznego. Struktura świata, kosmosu, ich geneza i przeznaczenie zdawały się Szekspira nie pobudzać do głębszej refleksji – tak jak na przykład Melville’a. Albo przynajmniej nie dawał temu wyrazu na piśmie.

W wersy Szekspira wplecione są jednak wątki świadczące o tym, że McCarthy mógł się przynajmniej częściowo mylić. Wątki poświęcone Naturze. Literaturoznawcy poddają je teraz uważnej analizie.

– Moim zdaniem Szekspir tylko przez niedopatrzenie nie dopisywał do listy osób dramatu postaci o imieniu Natura – mówi Grzegorzewska. – W wielu tekstach powinna się pojawiać. Bo odgrywa ważną rolę. Jak postać Czas w „Opowieści zimowej”

Natura jest aktywnym uczestnikiem szekspirowskich opowieści. Bywa też kimś więcej – sędzią, wyrazicielem kryteriów moralnych. – To ona wymierza sprawiedliwość, w „Makbecie” reaguje na zbrodnie. Choćby wtedy, kiedy bohater zabija Duncana. Tej nocy wszystko dzieje się na opak, jakby natura została rozerwana. Jakby człowiek zranił świat. I ten świat upomina się o swoje. Podobnie w „Królu Learze”, gdzie wściekła burza daje znać, że ludzie postępują nie po ludzku.

Nieudane byłyby jednak próby wysnucia z pism Szekspira jego poglądów na Naturę. Nie zdradza się z nimi. Ułożone w kolejności powstawania dramaty nie dowodzą ewolucji jego stosunku do materii ożywionej. – Szekspir nie buduje systemu ekologicznego. Obserwuje, jak zmienia się pojęcie Natury wśród jego współczesnych. Raczej rejestruje myślenie o niej, niż sam stawia tezy.

A mógłby stawiać – bo jego czasy były początkiem gwałtownych przemian kulturowych. Galileusz, Newton, Boyle, Huygens, Hooke, Halley i inni kładli właśnie fundamenty nauk ścisłych, a człowiek coraz gwałtowniej wchodził w tereny wcześniej nietknięte jego stopą – i zmieniał je bezpowrotnie. U Szekspira widać tylko dalekie refleksy tych procesów. – Jego sztuki są dziełami stojącymi na progu nowożytności. Obserwujemy w nich zaledwie nieśmiałe przeczucia sposobów postrzegania, które są dla nas oczywiste – w których jesteśmy wręcz zanurzeni.

Te zalążki ekologicznego myślenia kryją się choćby w obrazach cierpienia. – U Szekspira zwierzęta umierają w bólu jak zraniony człowiek, a człowiek umiera jak zranione zwierzę. I to nie jest okazanie braku szacunku wobec ludzkiej śmierci, ale podkreślenie tego, że ból łączy nas ze światem Natury.

Pełny, własny głos przyrodzie da dopiero wiek XX. Grzegorzewska szczególną uwagę zwraca na „River", zbiór wierszy brytyjskiego poety Teda Hughesa. – Nie chciałabym powiedzieć, że człowiek jest w nich intruzem, ale mogłoby go nie być, a te wiersze by powstały. To nam chce powiedzieć Hughes.

Artysta łamie reguły. Wyobraża sobie nowy język – trawy, drzew, zimorodków.

Podkast towarzyszy opublikowanemu w POLITYCE i pulsarze tekstowi o ekokrytyce, którego autorką jest Agnieszka Krzemińska, również obecna w studiu.