Rykowisko jeleni szlachetnych żyjących w Polsce zaczyna się w drugiej połowie września i trwa średnio 4 tygodnie. Rykowisko jeleni szlachetnych żyjących w Polsce zaczyna się w drugiej połowie września i trwa średnio 4 tygodnie. Giedriius / Shutterstock
Środowisko

Królewskie zwierzę polskich kniei

Pożywienie jeleni zależy od pór roku. Latem chętnie zjadają zioła, takie jak dąbrówka kosmata.Victoria Tucholka/Shutterstock Pożywienie jeleni zależy od pór roku. Latem chętnie zjadają zioła, takie jak dąbrówka kosmata.
Gwiazdnica wielkokwiatowa.NERYXCOM/Shutterstock Gwiazdnica wielkokwiatowa.
Jelenie bytują zazwyczaj w prześwietlonych lasach liściastych lub mieszanych, położonych w pobliżu zbiorników wodnych.Tom Tietz/Shutterstock Jelenie bytują zazwyczaj w prześwietlonych lasach liściastych lub mieszanych, położonych w pobliżu zbiorników wodnych.
Zamieszkujący Amerykę Północną i wschodnią Azję podgatunek nosi nazwę jeleń kanadyjski lub wapiti (Cervus elaphus canadensis). Niektórzy zoologowie uważają go za odrębny gatunek.Rostislav Stach/Shutterstock Zamieszkujący Amerykę Północną i wschodnią Azję podgatunek nosi nazwę jeleń kanadyjski lub wapiti (Cervus elaphus canadensis). Niektórzy zoologowie uważają go za odrębny gatunek.
Po ciąży trwającej prawie 8 miesięcy ­późną wiosną łania ­rodzi jedno lub dwoje młodych. Cielęta mają charakterystyczne cętki, które zanikają jesienią.shaftinaction/Shutterstock Po ciąży trwającej prawie 8 miesięcy ­późną wiosną łania ­rodzi jedno lub dwoje młodych. Cielęta mają charakterystyczne cętki, które zanikają jesienią.
Podczas rykowiska tylko zwycięski byk ma prawo do pokrycia samic. Gwarantuje to, że samice w przyszłym roku urodzą młode, które być może odziedziczą po ojcu siłę fizyczną i psychiczną.Richard Seeley/Shutterstock Podczas rykowiska tylko zwycięski byk ma prawo do pokrycia samic. Gwarantuje to, że samice w przyszłym roku urodzą młode, które być może odziedziczą po ojcu siłę fizyczną i psychiczną.
Zarówno Świętokrzyski Park Narodowy...Wikimedia Commons/Wikipedia Zarówno Świętokrzyski Park Narodowy...
...jak i Jelenia Góra mają w swoich herbach postać jelenia.Wikimedia Commons/Wikipedia ...jak i Jelenia Góra mają w swoich herbach postać jelenia.
Nie ma w naszym kraju zwierzęcia, które swoją dostojnością i pięknem dorównywałoby jeleniowi. Kiedyś dość rzadki, dziś wrócił na swoje włości.

Jeleń szlachetny (Cervus elaphus), zwany europejskim, jest pospolitym ssakiem Polski, zamieszkującym w zasadzie każdy większy kompleks leśny. Jednak przed II wojną światową to dostojne zwierzę spotykane było jedynie w Karpatach, na Pomorzu i w niewielkiej liczbie w Wielkopolsce oraz na Śląsku. Jeleń całkowicie wyginął w środkowej i wschodniej Polsce, a liczne polowania i brak czynnej ochrony sukcesywnie prowadziły do zmniejszenia jego populacji. Dopiero w latach 1950–1960 specjaliści zaczęli interesować się losem jelenia. Tym samym wprowadzono ogólnopolski program przesiedleń tych zwierząt i danieli na tereny, gdzie całkowicie wyginęły. I choć w przypadku danieli reintrodukcja nie przyniosła większych efektów, to jeśli chodzi o jelenie, zakończyła się pełnym sukcesem. Udało się odbudować wymarłe stada na Podlasiu, Lubelszczyźnie i w Górach Świętokrzyskich.

Bieszczadzkie giganty

Większość specjalistów uważa euroazjatyckie i amerykańskie jelenie za jeden gatunek, choć nadaje im inną nazwę (jeleń – w przypadku zwierząt euroazjatyckich, wapiti – amerykańskich). W ten sposób rozumiany gatunek jelenia szlachetnego zamieszkuje ogromny obszar na półkuli północnej. Areał jego występowania na kontynencie amerykańskim rozciąga się od Kanady i obejmuje prawie całe Stany Zjednoczone. Z kolei na Starym Kontynencie sięga od południowej Skandynawii i Wysp Brytyjskich na północy i Portugalii oraz Maroka na zachodzie do Chin i Korei na wschodzie. Osobniki zamieszkujące Polskę należą do podgatunku zwanego skandynawskim (Cervus elaphus elaphus). Niektórzy biolodzy dzielą podgatunek jeszcze dodatkowo na dwa ekotypy: nizinny (pomorski, wielkopolski, mazurski) i karpacki. Jelenie karpackie, które można wypatrzeć na bieszczadzkich połoninach, różnią się od swoich krewniaków z nizin silniejszą budową ciała, dłuższą głową, garbatą częścią nosową i zdecydowanie masywniejszym porożem. Ich letnia pokrywa włosowa jest koloru popielatoceglastego, a zimowa – popielatoczarna. Masa ciała dorosłych byków może przekroczyć 230 kg, a poroża dojść do 12 kg. Jelenie karpackie są zdecydowanie największym ekotypem jelenia w Polsce i dorównywać im mogą jedynie jelenie mazurskie. Z kolei jelenie z nizin charakteryzują się drobniejszą budową ciała i mają walcowaty tułów oraz niezbyt długą głowę. Okrywa w cieplejszej porze roku ma ceglastobrązowy kolor, a zimą staje się ciemnobrązowa. Masa ciała samców jeleni nizinnych może wynieść do 190 kg, przy masie poroża 8 kg. Wysokość w kłębie obydwu ekotypów wynosi 150 cm.

Samice jelenia, zwane łaniami, są zdecydowanie mniejsze od samców i nigdy nie mają poroża. U byków osiąga ono niekiedy imponujące rozmiary. Poroże dość często mylone jest z rogami. Składa się jednak wyłącznie z tkanki kostnej i może być zrzucane, a rogi, tak jak paznokcie czy kopyta, to wytwór skóry i trwała ozdoba. Rosochy osadzone są na niewielkich kraterowatych tworach zwanych możdżeniami, po których można bardzo szybko odróżnić byka od łani, jeśli ten zrzuci poroże. U jeleni składają się z dwóch tyk z odnogami. Tyki mogą być różnie ustawione względem siebie – mogą np. tworzyć literę U lub V bądź też kształt elipsy. Odgałęzienia z kolei skierowane są do przodu i do góry.

Wybredny roślinożerca

Wiosną jelenie preferują łąki i szuwary w pobliżu bagnisk, a latem i jesienią wolą przebywać w lasach liściastych z udziałem buków i dębów. Zimy spędzają w przytulnych lasach iglastych, gdzie nie zalega gruba pokrywa śnieżna. W zależności od pory roku i dostępnego pokarmu menu tych zwierząt ulega modyfikacjom. Latem odżywiają się niektórymi gatunkami traw i turzyc (trzcinnik, kosmatka, turzyca palczasta), ziołami (pszeniec, szczawik zajęczy, gajowiec, poziomka, dąbrówka, gwiazdnica) oraz młodymi gałązkami. Późnym latem i jesienią jadłospis rozszerza się o grzyby, jagody, żołędzie, kasztany, a nawet dzikie jabłka. Zimą chętnie zjadają soczyste gałązki drzew iglastych (sosna), korę oraz młode gałązki drzew liściastych (drzewa owocowe, olsza, jarząby, osika, klon, dąb, brzoza, grab), krzewinek (wrzosy, jagody) i krzewów (leszczyna, kruszyna, malina, jałowiec). Nie gardzą także uprawami polowymi, jak różnego rodzaju ozimina, buraki, ziemniaki czy koniczyna.

Rykowisko

Łanie jeleni zazwyczaj żyją w niewielkich grupach (chmarach) prowadzonych przez samicę zwaną licówką. Warunkiem bycia licówką jest posiadanie cielaka. Jeśli nieszczęśliwym trafem łania straci młode, to zastępuje ją inna łania z cielęciem. Samica taka zawsze dba o grupę, wyznacza trasy i miejsca odpoczynku. Najważniejszym i najbardziej spektakularnym okresem w życiu jeleni jest rykowisko, które przypada zazwyczaj we wrześniu i trwa do pierwszej połowy października. W tym czasie do chmar łań dołączają byki i toczą o nie walki. Zazwyczaj walczą samce o zbliżonej sile, zwykle siedmio-, dziewięcioletnie. Przed walką byki ryczą i czasami sama siła ich głosu potrafi rozwiązać spór o partnerki. Donośne ryki słychać nawet z odległości kilku kilometrów. Następny etap odstraszania rywala to tzw. marsz równoległy, pozwalający ocenić przeciwnika po sylwetce i porożu. Jeśli po tej konfrontacji obaj uznają, że są sobie równi, dochodzi do walki, polegającej na zderzaniu się i przepychaniu porożem. Przegrany byk odchodzi, a zwycięzca dołącza do haremu łań, obwieszczając to donośnym rykiem. Samce podczas rykowiska i w momencie przebywania z łaniami nie żerują i tracą nawet 20% masy ciała. Byk pozostaje w chmarze aż do momentu pokrycia ostatniej łani, po czym wraca do żerowania, by odbudować zapasy przed zimą.

Miasto na cześć jelenia

Legenda podaje, że w początkach XII w. w karkonoskich lasach często gościł Bolesław Krzywousty, ówczesny władca Polski. Podczas jednego z polowań wraz ze swoją świtą wytropił wyjątkowo wielkiego rogacza. Niestety zabicie zwierzęcia okazało się trudniejsze, niż zakładał książę. Wszystkie wypuszczone strzały w kierunku jelenia były chybione, a zwierzę coraz głębiej zapuszczało się w las. Krzywousty wraz z towarzyszami przedzierał się przez dolnośląskie knieje, aż jego oczom ukazała się wspaniała góra otoczona lasami i polanami. W tym miejscu łowczy ostatni raz zobaczyli jelenia, który jakby skinął głową na pożegnanie. Książę wraz z towarzyszami stwierdził, że zwierzę celowo pokazało im to wspaniałe miejsce i właśnie tu powinni zbudować następny z piastowskich grodów. W taki sposób według legendy powstało miasto Jelenia Góra. W celu upamiętnienia tego zdarzenia w herbie miasta na białym tle umieszczono czerwonego jelenia, który stoi na trzech karkonoskich pagórkach, a w pysku trzyma trzy żołędzie – symbol szczęścia.

Również inna polska legenda opowiada o jeleniu. Według niej pewnego dnia węgierski królewicz Emeryk został zaproszony przez Bolesława Chrobrego do pałacu w Kielcach. Otrzymał on od swojego ojca, króla Węgier Stefana, oprawione w złoto relikwie krzyża świętego, które miały go strzec podczas podróży do dalekiej Polski. Po dotarciu na miejsce na cześć gościa urządzono polowanie. Podczas łowów i tropienia wyjątkowego okazu jelenia Emeryk zabłądził w lesie. Ukazał mu się wtedy anioł prawdopodobnie w postaci jelenia z rozświetlonym trójdzielnym krzyżem między porożem. Anioł wyprowadził królewicza z lasu, nakazując, aby podarował ludziom, którzy go ugoszczą, to, co ma najcenniejsze. Emeryk zapukał do drzwi małego drewnianego klasztoru, gdzie udzielono mu schronienia, i tam też pozostawił relikwie krzyża świętego. Gdy król polski dowiedział się o zdarzeniu, rozporządził, aby drogocenny dar złożono w nowo wybudowanym kościele, zwanym od tego czasu Świętym Krzyżem, a góry, gdzie ów klasztor się znajdował, nazwano Świętokrzyskimi. Do dziś w herbie województwa widnieje krzyż z dodatkową belką – taki sam, jaki miał dostrzec Emeryk między porożem jelenia.

Postać jelenia z krzyżem między rosochami jest o wiele starsza niż chrześcijaństwo i pochodzi prawdopodobnie z kręgu kulturowego ludów Morza Śródziemnego. Jeleń pojawia się w wielu legendach, a scenariusz każdej jest podobny. Zwierzę, które od zarania dziejów uważano za mądre i dostojne, prowadzi człowieka do ważnego miejsca. Człowiek znajduje coś, co było wcześniej niedostępne lub niedoceniane przez innych. Tym samym jeleń przyczynia się do ubogacenia społeczeństwa. Wraz z nadejściem chrześcijaństwa dość często jelenia zamieniano na anioła. Jednak wcześniejsze wierzenia tak mocno wryły się w świadomość ludności lokalnej, że postać jelenia upamiętniono w herbach, legendach i nazwach miejscowości.

dr Radosław Kożuszek

***

Cenne poroża

Niektórzy mieszkańcy Dalekiego Wschodu (Korea, Chiny) oraz Rosji uważają, że poroża jeleni mają właściwości lecznicze – mogą pomóc np. w chorobach skórnych, przy otyłości, a nawet niepłodności. Działają też odmładzająco i pobudzająco. Najbardziej cenione pod względem leczniczym są zwierzęta z Ałtaju, które czasami nazywa się mulakami. Dawniej jelenie zabijano, po czym odcinano im poroża. Ale ponieważ proceder ten doprowadził ałtajski podgatunek na skraj zagłady, zwierzęta zaczęto hodować na ogrodzonych ogromnych połaciach lasów i łąk. Właściciele stad w zasadzie ich nie karmią ani się nimi szczególnie nie zajmują. Starają się jednak chronić przez dużymi drapieżnikami oraz ptakami drapieżnymi, które mogą zabić nowo narodzone cielę. Każdej wiosny wyłapuje się dojrzałe samce i po unieruchomieniu odpiłowuje się im dobrze wykształcone, ale wciąż żywe poroże (pokryte bogato unaczynioną skórą). Miejsca cięcia zabezpiecza się przed krwawieniem. Obcięte rosochy gotuje się i suszy. Tak przygotowany surowiec służy do wytworzenia nalewek i tabletek. Woda po obróbce poroża również ma według Azjatów właściwości lecznicze – służy do prozdrowotnych kąpieli.

Wiedza i Życie 3/2019 (1011) z dnia 01.03.2019; Zoologia; s. 48
Oryginalny tytuł tekstu: "Podręcznik wakacyjny: Królewskie zwierzę polskich kniei"

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną