Literacka Nagroda Nobla 2025: László Krasznahorkai

László Krasznahorkai jest pisarzem ugruntowanym w tradycji środkowoeuropejskiej, sięgającej od Kafki po Thomasa Bernharda, charakteryzującej się absurdem i groteskową przesadą. Zwraca się również ku Wschodowi, przyjmując bardziej kontemplacyjny, precyzyjnie wyważony ton. Efektem tego jest seria dzieł inspirowanych głębokimi wrażeniami z podróży do Chin i Japonii. O poszukiwaniu tajemniczego ogrodu opowiada jego powieść z 2003 roku „Északról hegy, Délről tó, Nyugatról utak, Keletről folyó” (Góra na północy, jezioro na południu, ścieżki na zachodzie, rzeka na wschodzie), tajemnicza, liryczna historia, której akcja rozgrywa się na południowy wschód od Kioto. Utwór ten stanowi swego rodzaju preludium do „Seiobo járt odalent” („Seiobo There Below”) - bogatego zbioru siedemnastu opowiadań ułożonych w ciągu Fibonacciego, dotyczących roli piękna i twórczości artystycznej w świecie ślepoty i nietrwałości. Obok pięciu eposów stanowi on główne dzieło Krasznahorkaia.

Uznaje się za niezapomnianą scenę otwierającą tej pozycji, w której śnieżnobiała czapla stoi nieruchomo na środku rzeki Kamo w Kioto czekając na swoją ofiarę w wirujących wodach poniżej. Niewidoczny dla przechodzących obok ludzi ptak staje się nieuchwytnym obrazem szczególnej sytuacji artysty...

Wątek przewodni książki stanowi japoński mit o Seiobo, która zgodnie z legendą strzeże ogrodu, w którym co trzy tysiące lat rodzi się owoc zapewniający nieśmiertelność. W książce mit ten dotyczy tworzenia dzieła sztuki, a w serii epizodów śledzimy genezę takiego dzieła w najróżniejszych czasach i środowiskach. Często akt tworzenia następuje po długim okresie przygotowań, naznaczonym tradycją i praktykowanym rzemiosłem.

***

László Krasznahorkai urodził się w 1954 roku w małym miasteczku Gyula w południowo-wschodniej części Węgier, niedaleko granicy z Rumunią. Podobna odległa wiejska okolica jest scenerią pierwszej powieści Krasznahorkaia „Sátántangó” opublikowanej w 1985 roku, która stała się sensacją literacką na Węgrzech i przełomowym dziełem autora. Powieść w sugestywny sposób przedstawia grupę zubożałych mieszkańców opuszczonej spółdzielni rolniczej na węgierskiej wsi tuż przed upadkiem komunizmu. Panuje cisza i oczekiwanie, aż nagle na scenie pojawiają się charyzmatyczny Irimiás i jego kumpel Petrina, których wszyscy uważali za zmarłych. Dla oczekujących mieszkańców wydają się oni posłańcami nadziei lub Sądu Ostatecznego. Szatański element, o którym mowa w tytule książki, obecny jest w ich moralności niewolniczej oraz w podstępach oszusta Irimiása, które, choć skuteczne, pozostawiają prawie wszystkich w stanie zawieszenia. Wszyscy bohaterowie powieści czekają na cud, na nadzieję, która od samego początku zostaje zniweczona przez motto Kafki zamieszczone we wstępie do książki: „W takim razie przegapię to, czekając na to”.

Powieść została zekranizowana w 1994 roku we współpracy z reżyserem Bélą Tarrem, tworząc bardzo oryginalny film z 1994 roku.

Amerykańska krytyczka Susan Sontag szybko ogłosiła László Krasznahorkai „mistrzem apokalipsy” współczesnej literatury, do czego doszła po przeczytaniu drugiej jego książki „Az ellenállás melankóliája” (Melancholia oporu). W tej gorączkowej fantazji grozy, której akcja rozgrywa się w małym węgierskim miasteczku położonym w dolinie Karpat, dramatyzm został jeszcze bardziej spotęgowany. Od pierwszej strony wraz z pozbawioną uroku panią Pflaum wkraczamy w oszałamiający stan wyjątkowy. Wszędzie pojawiają się złowieszcze znaki. Kluczowe znaczenie dla dramatycznego ciągu wydarzeń ma przybycie do miasta upiornego cyrku, którego główną atrakcją są zwłoki gigantycznego wieloryba. Ten tajemniczy i groźny spektakl wyzwala ekstremalne siły, powodując rozprzestrzenianie się przemocy i wandalizmu. Tymczasem niezdolność wojska do zapobieżenia anarchii stwarza możliwość dyktatorskiego zamachu stanu.

Wykorzystując sceny rodem ze snu i groteskowe charakterystyki postaci, László Krasznahorkai w mistrzowski sposób przedstawił tutaj brutalną walkę między porządkiem a chaosem.

W kolejnej znanej powieści „Háború és háború” (Wojna i wojna) Krasznahorkai przenosi swoją uwagę poza granice ojczyste Węgry, pozwalając skromnemu archiwiście Korinowi podjąć decyzję, by jako ostatni akt swojego życia udać się z przedmieść Budapesztu do Nowego Jorku, aby choć przez chwilę znaleźć się w centrum świata. W archiwum w swojej ojczyźnie znalazł niezwykle piękny starożytny epos o powracających wojownikach, który chce przedstawić światu.

Proza Krasznahorkaia ewoluowała tutaj w kierunku płynnej składni z długimi, zawiłymi zdaniami pozbawionymi kropek, co stało się jego znakiem rozpoznawczym.

Do tych „apokaliptycznych” eposów można dodać „Herscht 07769: Florian Herscht Bach-regénye”. Bohaterowie przedstawieni są tutaj w obrazie współczesnego miasteczka w Turyngii w Niemczech, które dotknięte jest anarchią społeczną, morderstwami i podpaleniami. Jednocześnie terror powieści rozgrywa się na tle potężnego dziedzictwa Johanna Sebastiana Bacha.

Jest to książka opowiadająca o „niemożliwym” połączeniu przemocy i piękna. „Herscht 07769” został opisany jako świetna współczesna niemiecka powieść ze względu na jej dokładność w przedstawieniu niepokojów społecznych w tym kraju. W równym stopniu główny bohater Herscht jest archetypem łatwowiernego, wielkodusznego dziecka, świętego głupca w duchu Dostojewskiego, który reaguje gwałtownie, gdy uświadamia sobie, że podobnie jak Voluska w „Melancholii oporu” zaufał właśnie tym siłom, które stoją za spustoszeniem miasta.

Kolejną interesującą pracą ukazującą bogactwo i różnorodność literacką László Krasznahorkaia jest opowiadanie „Aprómunka egy palotáért: bejárás mások őrületébe” (Praca za pałac: wkraczając w szaleństwo innych) opublikowane w 2018 roku. Ta zabawna i nieco szalona opowieść rozgrywa się na Manhattanie nawiedzanym przez duchy wielkiego Hermana Melville'a, który kiedyś tam mieszkał. Jest to książka nie tylko o klątwie naśladownictwa, ale także o błogosławieństwie oporu.

***

Ostatnią wydaną w Polsce powieścią nagrodzonego właśnie Literacką Nagrodą Nobla węgierskiego pisarza jest „Wojna i wojna”, która na polskie półki księgarń trafiła w 2011 r. Ale pod koniec 2025 r. nakładem wydawnictwa Czarne ma ukazać się jeszcze „A świat trwa”.

Oprac. na podst. materiałów promocyjnych Nobel Prize

.

.