Za oddawanie głosu temu, co niewypowiedziane. Literacka Nagroda Nobla 2023 dla Jona Fosse'go

Jego ogromny dorobek składa się ze sztuk teatralnych, powieści, zbiorów poezji, esejów, książek dla dzieci i tłumaczeń. Obecnie Fosse jest jednym z najczęściej wystawianych dramaturgów na świecie (choć coraz bardziej rozpoznawalny staje się również dzięki swojej prozie).

Był nagradzany prestiżowymi wyróżnieniami: w 1999 roku otrzymał Nagrodę Doblouga, w 2007 Nagrodę Nordycką Akademii Szwedzkiej, w 2015 – Nagrodę Literacką Rady Nordyckiej za trylogię powieści „Andvake”, „Olavs draumar” i „Kveldsvævd”, a w 2022 roku jego książka „Eit nytt namn – Septologien VI-VII” znalazła się na krótkiej liście nominowanych do Nagrody Bookera.

Świat dramaturgii europejskiej Fosse podbił wraz z paryską produkcją „Nokon kjem til å komme” („Ktoś przyjdzie”) Claude'a Régy'ego z 1999 roku. Nawet w tej wczesnej sztuce, z jej tematami przerażającego oczekiwania i paraliżującej zazdrości, wyjątkowość Fosse'go była już w pełni widoczna. W swojej radykalnej redukcji języka i dramatycznej akcji wyrażała najpotężniejsze ludzkie emocje bezsilności czy niepokoju w najprostszych, codziennych słowach. To właśnie dzięki tej umiejętności został uznany za głównego innowatora we współczesnym teatrze.

Fosse uznawany jest także za jednego z najwybitniejszych współczesnych dramatopisarzy norweskich. Pisze w języku nynorsk, a jego twórczość zalicza się do norweskiego postmodernizmu.

Książki Fosse'go przetłumaczono na ponad 40 języków, w tym na polski, a dramaty wystawiono na ponad 120 scenach świata. Należy tu dodać, że Fosse nie tylko sam pisze, ale także tłumaczy książki na język nynorsk (m.in. utwory Federico Garcíi Lorki czy poemat dramatyczny „Peer Gynt” Henryka Ibsena).

Jego debiutancka powieść „Raudt, svart” („Czerwone, czarne”) z 1983 r. jest równie buntownicza, co emocjonalnie surowa – odważnie poruszyła temat samobójstwa i pod wieloma względami nadała ton późniejszej twórczości autora. Niedługo potem wydał zauważoną książkę „Stengd gitar” („Zamknięta gitara”) w 1985 r. i tomik poezji „Engel med vatn i augene” („Anioł z wodą w oczach”) w 1986 r. Głównym dziełem prozatorskim Fosse'go jest oczywiście „Trylogia” składająca się z „Andvake” (2007), „Olavs Draumar” (2012) i „Kveldsvævd” (2014) – okrutna saga o miłości i przemocy z silnymi aluzjami biblijnymi, osadzona w jałowym nadmorskim krajobrazie. Pierwsze dwa tomy jego monumentalnej „Septologii” niedawno ukazały się w Polsce.

O wadze jego twórczości niech świadczą słowa opublikowane w niemieckim tygodniku „Die Woche”: „Na początku był Henryk Ibsen, następnie nie było nic, a teraz mamy Jona Fosse'go”.

Fosse nie jest autorem kultury popularnej, takim, którego twórczość spodoba się masowemu czytelnikowi. Jest minimalistą słowa – wypowiedzi jego postaci są bardzo oszczędnie, często powtarzane, akcja w jego utworach rozwija się dosyć wolno. Dla autora ważniejsze niż pędzące wydarzenia jest ukazanie napięcia emocjonalnego pomiędzy postaciami. To właśnie dlatego sam Fosse określa swoją technikę pisania angielskim słowem „writing”, bo najważniejszy dla niego jest rytm pisania, opowieści odzwierciedlający sposób patrzenia na świat przez bohaterów. Nie znajdziemy więc w jego książkach wszechwiedzącego narratora, a zwykłych ludzi borykających się z trudami życia.

***

Choć Literacka Nagroda Nobla przyznawana jest od 1901 r., wśród 119 nagrodzonych osób do tej pory znalazło się jedynie 17 kobiet. Ciekawie więc, że bez zwracania uwagi na te druzgocące statystyki, w tegorocznych zestawieniach bukmacherów z firmy Nicer Odds największe szanse na zdobycie literackiego Nobla wskazywano dla japońskiego pisarza Harukiego Murakamiego (szanse 9:1), ale na drugim miejscu znalazła się kobieta, chińska pisarka Can Xue (właśc. Deng Xiaohua), której szanse szacowano na 11:1. W zestawieniach wymieniano także nazwiska amerykańskiej pisarki Joyce Carol Oates czy francuskiego autora Michela Houellebecqa. Jon Fosse także był wskazywany jako kandydat do literackiego Nobla i jak widać swym minimalizmem udało mu się pokonać zarówno rozgrzewającego fantazje Murakamiego, jak i wzbudzającego wielkie emocje polityczne Houellebecqa.

O tegorocznych noblistach:

Jon Fosse (ur. 29 września 1959 w Haugesund) to norweski pisarz, dramaturg, eseista i tłumacz piszący w języku nynorsk. Zadebiutował w 1983 r. powieścią „Raudt, svart” („Czerwone, czarne”), a pierwszym wystawionym dramatem - w 1994 r. - był „Og aldri skal vi skiljast” („I nigdy się nie rozłączymy”). Jego twórczość zalicza się do norweskiego postmodernizmu. „Theater Heute” uznał go za najlepszego zagranicznego dramaturga roku 2002. Kilka razy był nominowany do Literackiej Nagrody Nobla, którą zdobył w 2023 roku.

***

Nagroda w tej kategorii została ogłoszona 5 października 2023 roku w The Royal Swedish Academy of Sciences.