pulsar poleca: „Wiedza i Życie” na grudzień

* Gwiazda Betlejemska * Królewski dar jałowej ziemi * Niezwykłe duety * Niedźwiedzia uczta | Te i wiele innych tematów przygotowała dla was redakcja „Wiedzy i Życia”.

Systemy AI na razie są jak dzieci. A co będzie, jak dorosną?

Sztuczna inteligencja oszukuje, szantażuje, a nawet gotowa jest zabić, by zrealizować wyznaczony cel. W tej chwili tylko w testach. Do czego może być zdolna poza nimi? [Artykuł także do słuchania]

Słońce umrze, to pewne. Czy jakaś planeta to przetrwa?

Dostosowywanie się do kaprysów naszej gwiazdy nie jest łatwym zadaniem. Może wydawać się niezmienna z dnia na dzień, jeśli jednak spojrzymy na miliony, a nawet miliardy lat, sytuacja zaczyna wyglądać inaczej – i to diametralnie. Niekoniecznie dobrze. Pisze Phil Plait, [Artykuł także do słuchania]

John Balance: Malował obrazy nie z tej ziemi

Zespół, który współtworzył, pozostał dla mnie czymś w rodzaju wizyty UFO, błyskawicznym lądowaniem i momentalną ewakuacją obcych.

Milion dolarów na godzinę. O najdroższym czasie we Wszechświecie

Jesień to sezon gorączki. Setki astronomów porzucają codzienność, by wziąć udział w najdroższej naukowej loterii – walce o czas obserwacyjny na Kosmicznym Teleskopie Jamesa Webba.

Never-ending story, czyli psi rodowód

Najnowsze analizy DNA i czaszek pokazują, że historia psa to bardziej plątanina ścieżek niż prosta droga.

Arktyka wkracza w nową epokę niczym pendolino. To rewolucja. Zielenieje nawet woda

Za kołem polarnym trwa masowa przeprowadzka i ekspansja roślin. Arktyczna przyroda wkroczyła w nową epokę.

Jaki znak twój? Orzeł biały? Już nie. Nadgorliwi Polacy zmieniają nazwy roślin i zwierząt

Kto ty jesteś? Polak mały! Jaki znak twój? Orzeł biały? Niestety, już nie. Gdyby ten ptak wiedział, jak go nazywają niektórzy polscy naukowcy, poczerwieniałby ze wstydu…

Niezwykła ewolucja człowieka. „Nie wiem, czy za 100 tys. lat wciąż będziemy istnieć”

Rozmowa z Ellą Al-Shamahi, biolożką ewolucyjną i przewodniczką w serialu BBC „Człowiek. Historia ewolucji”, o wędrówce przez 300 tys. lat dziejów naszego gatunku. A także o długiej podróży osobistej. Rozmawia Jolanta Iwańczuk.

Podwójna helisa, podwójny upadek

W wieku 97 lat zmarł James Watson – ostatni z pionierów współczesnej genetyki i współodkrywca podwójnej helisy DNA. Wcześniej sam przekreślił swoje dziedzictwo i odszedł w niesławie.

Kto czuje więź z naturą? Ważne pytanie, zaskakujące odpowiedzi

Pronaukowe poglądy, wysokie dochody, dostęp do technologii. Te zmienne kojarzą się z postawami proekologicznymi. Czy słusznie? [Artykuł także do słuchania]

Pulsar promuje. Fragment książki: Agnieszka Krzemińska, „Homo nie tylko sapiens. Inna opowieść o naszych przodkach”

Przed tysiącami lat ludzie też chorowali. Jak przetrwali? W swojej książce wyjaśnia nasza redakcyjna koleżanka. [Artykuł także do słuchania]

Marek Wodziński, laureat Nagrody Naukowej POLITYKI 2025: Kości zostały uzupełnione

O tym, jak sztuczna inteligencja pomaga w analizie obrazów medycznych, mówi dr inż. Marek Wodziński, laureat tegorocznej Nagrody Naukowej POLITYKI w kategorii Nauki techniczne. [Artykuł także do słuchania]

Zmiany klimatyczne: Polacy się przejmują, ale rośnie „plemię nie wiem”

Trzy czwarte mieszkańców naszego kraju obawia się skutków zmian klimatycznych, ale zarazem znacznie zmniejszyła się liczba tych, którzy oczekują od rządu działań w tej kwestii. Takie wnioski płyną z „Raportu milczącej większości”. Pisze Andrzej Hołdys. [Artykuł także do słuchania]

Testy genetyczne: źródło informacji i łakomy kąsek

Kim jestem, skąd pochodzę, jakich mam nieznanych krewnych? Odpowiedzi coraz częściej szukamy w DNA. Ale uwaga: udostępnianie go prywatnym firmom nie zawsze jest bezpieczne. Pisze Michał Witt. [Artykuł także do słuchania]

Pytanie o zimowanie, czyli co w genetycznym zanadrzu ma wiechlina roczna

Poa annua dobrze sobie radzi w różnych warunkach pogodowych, także na Antarktydzie. Czy to oznacza, że stworzyła podgatunek dostosowany do krótkiego lata polarnego? Odpowiedzi udzielili badacze z Uniwersytetu Warszawskiego. Pisze Piotr Panek. [Artykuł także do słuchania]

Mariola Paruzel-Czachura, laureatka Nagrody Naukowej POLITYKI 2025: Diabeł tkwi w promilach

O wpływie alkoholu na pojmowanie dobra i zła mówi dr hab. Mariola Paruzel-Czachura, laureatka tegorocznej Nagrody Naukowej POLITYKI w kategorii Nauki społeczne. Rozmawia Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

Biologie fantastyczne. „1670”: kronika wypadków częściowo śmiertelnych

Drugi sezon serialu ma wciąż styl mockumentu, czerpiącego całymi garściami z satyry i parodii, jednak romansuje coraz bardziej z czarną komedią oraz z body horrorem. Przyjrzyjmy mu się klinicznie. Pisze Marta Alicja Trzeciak. [Artykuł także do słuchania]

Stonehenge: krąg wiedzy i początków zrozumienia

Jedna z najbardziej tajemniczych budowli i duma brytyjskiej cywilizacji po raz kolejny staje się przedmiotem sporu o to, czym jest. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

Paul Ham: Żyjmy dla dobra tego świata, a nie dla rojeń o przyszłym

Jak i kiedy człowiek wymyślił duszę i co mu z niej dzisiaj zostało, opowiada australijski historyk Paul Ham, autor książki „Dusza. Historia ludzkiego umysłu”. Rozmawia Kasper Kalinowski [Artykuł także do słuchania]

Wymiary przestrzeni. Korek – dżdżownica ze szklanych tygrysów

W korku wbrew pozorom nie chodzi o płynną jazdę, lecz o motywację do płynnej jazdy. Problem w tym, że człowiek musi przestać zdawać się na ewolucyjne schematy. [Artykuł także do słuchania]

Biologie fantastyczne: „Życie Chucka”, czyli jak to jest umierać

Co nauka wie na temat procesów zachodzących w gasnącym mózgu? Uwaga: spojlery dosłownie od pierwszego zdania! [Artykuł także do słuchania]

Taylor Swift mówi zmiennie. A naukowcy analizują

Wywiadom gwiazdy z trzech okresów kariery przyjrzeli się fonetycy z University of Minnesota. Do jakich wniosków doszli, jeśli chodzi o akcent i ton? [Artykuł także do słuchania]

Trzecia kultura Siwczyka. Peter Gizzi: Poeta nie do ujarzmienia

Wersy z „Żarliwej elegii” są porażająco głodne sensu i są przez to niebezpieczne. Jest w nich patos głodu. Gonią z wielką prędkością po kartce, atakują z boku i z góry. Pisze Krzysztof Siwczyk. [Artykuł także do słuchania]

Michael Morris: Instynkty plemienne to nie usterki systemu

Wbrew temu, co sądzą niektórzy, nie jesteśmy Homo economicus, ale – czy chcemy, czy nie – Homo tributus, a racjonalność nie jest naszą mocną stroną – mówi amerykański psycholog kulturowy, prof. Michael Morris. [Artykuł także do słuchania]

Oko nie tylko na oko. O spojrzeniach ludzi i innych naczelnych

Czy na tle innych ssaków w ludzkim spojrzeniu jest coś wyjątkowego? Odpowiadają dr hab. Dariusz Danel, dr hab. Sławomir Wacewicz i dr Juan Olvido Perea-García, badacze ewolucyjnej roli wyglądu oczu. [Artykuł także do słuchania]

Co wyprawia czarna dziura po sąsiedzku

Gwiazdy hiperprędkie mogą pochodzić od molocha rezydującego w pobliskiej galaktyce. Pisze Phil Plait. [Artykuł także do słuchania]

Jogurt z mrowiska, miso z orbity. Naukowcy kombinują z kiszonkami

Fermentacja to najstarsza biotechnologia ludzkości. Właśnie przeżywa swoje drugie życie. Także dzięki pomysłowości badaczy. [Artykuł także do słuchania]

„Patrz i słuchaj”. Co dzięki chodzeniu po śladach Jane Goodall dziś wiemy o małpach

„Gdy spojrzysz w oczy szympansa, wiesz, że patrzysz w myślący umysł” – powiedziała kiedyś Jane Goodall. Niedawno zmarła badaczka i aktywistka wyprzedziła swoją epokę. [Artykuł także do słuchania]

Jeff Sebo: Powinniśmy zakładać, że zwierzęta są świadome

Skupiamy się na tym szczególnym rodzaju świadomości fenomenalnej – czyli na tym, że bycie sobą coś znaczy, jakoś się odczuwa – mówi filozof Jeff Sebo, dyrektor Center for Environmental and Animal Protection oraz Center for Mind, Ethics, and Policy, oba przy New York University. Rozmawia Jacek Krywko. [Artykuł także do słuchania]

Zamki z blasku. Krótki przewodnik po najnowszych średniowiecznych budowlach.

W najlepszym wydaniu są to ciekawe naukowe eksperymenty. W najgorszym (i najczęstszym) – popisy próżności i/lub wyrachowania. Pisze Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

USA i Rosja: szorstka kosmiczna przyjaźń

Rywalizacja między tymi dwoma krajami w kosmosie to gra o sumie niezerowej. Z jednej strony każde mocarstwo stawia na siebie, z drugiej – musi godzić się na współpracę, bo sieć wzajemnych zależności sięga zbyt daleko. I żadne sankcje tego nie zmieniły. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

Zakażenie drogą ustną. Jak plotki ze szlaków pocztowych umościły się w internecie

Rozprzestrzenianie się nieprawdziwych informacji jak chorób zakaźnych nie jest wyłącznie chwytliwą metaforą. Negatywne skutki też są podobne. I kiedyś, i współcześnie. Pisze Kasper Kalinowski. [Artykuł także do słuchania]

Odporność na fistaszki

Nowe terapie mogą uwolnić miliony dzieci i dorosłych od śmiertelnego zagrożenia alergią na orzeszki ziemne – jednego z najszybciej narastających problemów medycznych. Pisze Maryn McKenna.

Bieszczady: baza ludzi niezmiennie odmiennych

Przez tysiące lat ta kraina znajdowała się na skraju zamieszkanego świata, a ci, którzy ją w końcu uznali za swój dom, zostali z nich wygnani. Pisze Andrzej Hołdys. [Artykuł także do słuchania]

Marta Szulkin: Giną ludzie, a my o wróblach? Tak, przecież jesteśmy częścią przyrody także w czasie wojny

Religia, polityka i wojna – to czynniki, które rzadko uwzględnia się w badaniach przyrody. O opublikowanej w „Nature Cities” analizie, która wypełnia tę lukę, mówi jej współautorka prof. Marta Szulkin z Uniwersytetu Warszawskiego. [Artykuł także do słuchania]

Panda wielka: żarłoczna dyplomatka

Dziś to zwierzę jest bez wątpienia jednym z najważniejszych na świecie – zarówno z perspektywy biologicznej, jak i kulturowej czy politycznej. Mówi Piotr Parzymies, autor książki „Historia pandy wielkiej, czyli z bambusowego lasu na dyplomatyczne salony”. [Artykuł także do słuchania]

Kto zasłużył na słuszny wzrost i czy wyżej się już nie da

Od ponad wieku coraz dłużej żyjemy, kolejne pokolenia są coraz wyższe. Tyle że dynamika tych zmian bardzo w ostatnim czasie zwolniła. Czy już dotarliśmy do górnej granicy naszych możliwości biologicznych? [Artykuł także do słuchania]

Sokrates. Jaki był, co by dziś powiedział i czy w ogóle chciałby z nami rozmawiać

Platon porównuje go do gza kąsającego wielkiego konia, jakim są Ateny – filozofia ma bowiem wprawiać w niepokój, burząc stereotypowe wyobrażenia o świecie i ludziach. A to może być bolesne i irytujące – mówi biograf starożytnego uczonego prof. Krzysztof Łapiński. Rozmawia Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

Zwróciła małpom godność. Zmarła Jane Goodall

Jej kilkudziesięcioletnia praca badawcza oraz aktywistyczna doprowadziła do przeformatowania etologii i odwrócenia perspektywy naukowej o 180 stopni. Pisze Marta Alicja Trzeciak. [Artykuł także do słuchania]

Patrz w górę. Stamtąd lecą śmieci

Na niskiej orbicie okołoziemskiej znajdują się setki milionów obiektów. Każdy może się okazać większym lub mniejszym problemem. Pisze Olaf Szewczyk. [Artykuł także do słuchania]

Nie ma dobrego seksu – nie ma płodności. A nauka długo unikała tematu żeńskiego orgazmu

Skrótowy opis behawioru seksualnego samic pojawiał się najwyżej na końcu artykułów badaczy – raczej jako ciekawostka, dodatek do „prawdziwej” nauki, czyli tej sprowadzającej żeński rozród do sumy potomstwa urodzonego, wykarmionego i wypuszczonego w świat. To się zmienia. Powoli. Pisze Marta ALicja Trzeciak [Artykuł także do słuchania]

125-letni problem matematyczny doczekał się przełomu

Ujednolicenie trzech ujęć dynamiki płynów było trudnym wyzwaniem, ale być może naukowcy właśnie tego dokonali. Ich osiągnięcie bazuje na dekadach wcześniejszych odkryć. Wszystkie one były jednak uzupełnione jakimś zastrzeżeniem. Pisze Jack Murtagh. [Artykuł także do słuchania]

Jak Juno sobie poradziła z zawodnikiem wagi ciężkiej w Układzie Słonecznym

We wrześniu 2025 roku przedłużona misja sondy kosmicznej Juno dobiegnie końca. A jeśli nawet może zostać przedłużona, to statek kosmiczny nie będzie przecież działać wiecznie. W końcu sonda zanurkuje w burzliwe niebo Jowisza, co będzie oznaczało jej śmierć. Niezależnie od tego, kiedy to nastąpi, dziedzictwo sondy jest bezsporne. Pisze Robin George Andrews [Artykuł także do słuchania]

Tam, gdzie o przyrodę dba się specyficznie

Nie wszędzie osoby administrujące ochroną dzikich zwierząt kierują się restrykcyjnymi zasadami. Do niektórych parków narodowych celowo wprowadzono zwierzęta z zupełnie innych regionów świata, inne tylko z nazwy należą do całego narodu, bo w gruncie rzeczy w całości lub częściowo znajdują się w rękach prywatnych. Pisze Radosław Kożuszek [Artykuł także do słuchania]

Złamany „Van Gogh”, czyli szaleństwo w muzeum

Placówki, w których prezentuje się dzieła sztuki, dysponują narzędziami ochrony, jakich nigdy w historii nie miały, ale wykorzystują je nie do walki ze złodziejami. Większe problemy sprawiają niektórzy zwiedzający. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

Całun Turyński: cud czy oszustwo? Ten spór się nie skończy

Od wielu dekad niektórzy naukowcy próbują uwiarygadniać legendę Całunu Turyńskiego, inni chcą poznać jego prawdziwą historię. Ostatnio jedni i drudzy wykorzystują w tym celu – jakżeby inaczej – sztuczną inteligencję. Pisze Marcin Rotkiewicz. [Artykuł także do słuchania]

Powodzie: inżynierowie pobierają korepetycje u natury

Korpus Inżynieryjny Armii Stanów Zjednoczonych zachowuje się w nietypowy dla siebie sposób, a mianowicie współpracuje z przyrodą, zamiast ją niszczyć, jak to czynił przez dekady. Czy ten trend zwycięży? Pisze Erica Gies. [Artykuł także do słuchania]

Co migocze na Tytanie

Na tym największym księżycu Saturna lśnią w Słońcu wypełnione płynnym metanem falujące morza i jeziora. W Układzie Słonecznym poza nim i Ziemią. Pisze Przemek Berg. [Artykuł także do słuchania]

Dewoński potwór pokazał nową twarz

Około 360 mln lat temu w okolicach dzisiejszego Cleveland (USA) pływał drapieżnik wyglądający jak skrzyżowanie rekina i opancerzonej maszyny. Dunkleosteus terrelli – mierzący ponad cztery metry – od dawna uchodzi za ikonę dewońskiej fauny, głowy osobników tego gatunku można oglądać w muzeach na świecie. Najnowsze analizy pokazują, że niemal połowa jego czaszki była zbudowana z chrząstki, co przeczy dotychczasowym wyobrażeniom na temat pracy szczęk i ułożeniu mięśni. W jednej z kości znaleziono szeroki kanał, którym u współczesnych ryb chrzęstnoszkieletowych biegną potężne mięśnie twarzoczaszki – kolejny dowód na „rekinową” konstrukcję tego drapieżnika. Większość ryb pancernych miała klasyczne zęby, lecz Dunkleosteus i jego najbliżsi krewni pozbyli się ich całkowicie na rzecz płytek kostnych działających jak gilotyna. Dzięki temu mógł odrywać ogromne kawały z dużych ofiar, a nie tylko zgniatać pokarm. Nic dziwnego, że naukowcy nazywają go jednym z największych ewolucyjnych dziwaków. (ji) Ilustracja: Wikipedia, Russell Engelman/Case Western Reserve University FILM: https://www.youtube.com/watch?v=SZAx0GsPefk&t=9s

Nocne światło to większa emisja CO2

Nie wszędzie wraz z nastaniem nocy zapada ciemność. Przeciwnie, na Ziemi systematycznie przybywa miejsc, które pozostają mniej lub bardziej oświetlone. Autorzy badań, które publikuje „Nature Climate Change”, oceniają, że powierzchnia takich stref zwiększa się co roku o 2 proc. Sto lat temu sztuczne światła rozjaśniały mrok na mniej niż 5 proc. powierzchni ziemskich lądów. Dziś jest to już ponad 25 proc. Biolożka Alice Johnston z Cranfield University ze współpracownikami odkryła, że jedną z konsekwencji tego zjawiska jest zintensyfikowanie procesu oddychania przez rośliny nocą, a tym samym zwiększenie przez nie emisji dwutlenku węgla – przy utrzymaniu dotychczasowego poziomu pochłaniania tego związku w ciągu dnia, kiedy odbywa się fotosynteza. „W efekcie zmniejsza się zdolność ziemskiej biosfery do magazynowania nadwyżek głównego gazu cieplarnianego. Fakt ten powinien zostać uwzględniony w bilansie węglowym globu” – postulują badacze. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Z sennego koali wyszedł groźny lew

Aby odtworzyć ewolucyjną historię australijskich torbaczy międzynarodowy zespół naukowców zastosował spektrometrię mas (ZooMS) – technikę szeroko wykorzystywaną w zooarcheologii. Zamiast DNA badano kolagen, który może przetrwać setki tysięcy lat. To umożliwiło analizę kości zarówno wymarłych, jak i współczesnych gatunków. Wyniki okazały się zaskakujące: drapieżny Thylacoleo carnifex, słynący z wyjątkowej siły szczęk, okazał się najbliższym krewnym współczesnego koali. Ich linie rodowe rozeszły się 23–35 mln lat temu, a wspólny przodek żył na przełomie oligocenu i miocenu. Badania objęły też Zygomaturusa i Palorchestesa, potwierdzając ich przynależność do grupy obejmującej wombaty i koale. ZooMS pozwala rozpoznać kolagen nawet w mikroskopijnych fragmentach kości, dzięki czemu pomaga odtwarzać przebieg wielkiego wymierania australijskiej megafauny. To narzędzie pokazuje nie tylko, kto był czyim krewnym, lecz także to, kiedy naprawdę zniknęli ostatni giganci Sahulu. (ji) Zdjęcie: Shutterstock

Jezioro Bodeńskie biologicznie zyskało w średniowieczu

Coś, co dziś nazwalibyśmy „pozytywnym antropocenem”, zaczęło się dziać ok. 500 r. wokół Jeziora Bodeńskiego. Badania zespołu z Max Planck Institute of Geoanthropology pokazują, że wczesnośredniowieczne społeczności nie tylko nie szkodziły środowisku, lecz wręcz zwiększały różnorodność roślinną. Analiza pyłków kopalnych, setek znalezisk archeobotanicznych i dokumentów z Archiwum Opactwa Sankt Gallen ujawniają stały wzrost bioróżnorodności, który osiągnął szczyt ok. 1000 r. To efekt innowacji w rolnictwie, zarządzaniu gruntami i handlu w okresie kształtowania się Europy Karolingów. Badacze podkreślają, że średniowieczna mozaika pól, łąk i lasów działała jak dzisiejsze systemy rolne o wysokiej wartości przyrodniczej. A to oznacza, że człowiek może być sojusznikiem bioróżnorodności – i bywał nim też w przeszłości. (ak) Zdjęcie: Shutterstock

Modułowy zabójca komórek nowotworowych

Nanoboty medyczne są nieustannie rozwijaną gałęzią nanotechnologii i inżynierii biomedycznej. Wymagają one dużej znajomości fizyki, chemii i biochemii, aby tak dobrać materiały budujące pojedynczą nanocząstkę, by pełniła kilka różnych funkcji i zachowywała się jak zaprogramowany robot – miała napęd, przebijała się przez zwłókniałą strukturę otaczającą guza nowotworowego i dopiero tam uwalniała lek. W „Science Advances” badacze przedstawili projekt modułowego nanorobota, którego porównują do pociągu. Osobno wytworzyli modyfikowane nanocząstki złota pełniące funkcje napędu, osobno zaś utworzone z komórek bakteryjnych pęcherzyki błonowe wypełnione enzymami, które nakierowują nanorobota na tkankę nowotworową. Elementy połączone razem utworzyły biohybrydowy system, który głęboko penetruje tkankę nowotworową i indukuje ferroptozę w jego komórkach, zabijając je. Przetestowane na myszach rozwiązanie ma duży potencjał w prostszym projektowaniu niezawodnych nanobotów. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Tajfuny schładzają oceany

Cyklony tropikalne rzadko zapuszczają się na Morze Wschodniochińskie, a gdy już tam dotrą, szybko tracą moc. Inaczej postąpił jednak tajfun Bavi, który w sierpniu 2020 r. zawędrował daleko na północ i poprzez Morze Żółte dotarł aż do Korei Północnej i Mandżurii. Dzięki satelitom i pomiarom naziemnym jego wędrówkę i ewolucję obserwowano z godziny na godzinę, a zebrane dane są wciąż analizowane. Intrygujące wyniki jednej z takich analiz publikuje „Science Advances”. Jej autorzy – są nimi naukowcy z Tajwanu – odkryli, że Bavi schłodził wierzchnie warstwy Morza Wschodniochińskiego aż o 7°C. Wcześniej akwen ten był rozgrzany do ponad 30°C. Tajfun w krótkim czasie zlikwidował gorączkę, bardzo niebezpieczną dla morskich ekosystemów. Co więcej, ów schładzający efekt utrzymywał się aż przez osiem miesięcy. Zaintrygowani badacze przeanalizowali 85 innych tajfunów z lat 2014-2023, odkrywając, że im były one intensywniejsze, tym silniej i na dłużej obniżały temperaturę wód pacyficznych, ponad którymi przemaszerowały. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Bakterie szyją i farbują

Obecne praktyki przemysłu tekstylnego są pod wieloma względami szkodliwe. Tkaniny wytwarza się zwykle z włókien syntetycznych generujących tony mikroplastiku, a barwniki – z substancji chemicznych, które, jak wykazuje część badań, nie są obojętne dla zdrowia (np. ze względu na zawartość metali ciężkich czy związków endokrynnie czynnych). Dlatego wiele zespołów badawczych pracuje nad alternatywami w produkcji ubrań. Jeden z pomysłów, omówiony właśnie w „Trends in Biotechnology“, polega na wykorzystaniu bakterii, które wytwarzają celulozowe „ubranie” (Komagataeibacter xylinus), a następnie farbują je naturalnymi barwnikami – zmodyfikowanymi genetycznie szczepami Escherichia coli. Całość produkcji odbywa się we wspólnym bioreaktorze. Oczywiście do masowej produkcji ubrań jeszcze daleka droga. Nie wspominając już o tym, że najprostszym sposobem zmniejszenia śladu węglowego przemysłu tekstylnego jest ograniczenie konsumpcji i zahamowanie tzw. fast fashion – czyli szybko zmieniającego się zapotrzebowania na nowe ubrania, wynikającego nie z realnego zużycia tkanin, lecz z sezonowych zmian mody. (mat) Wideo: https://www.eurekalert.org/multimedia/1100138 Badania naukowe: https://www.cell.com/trends/biotechnology/fulltext/S0167-7799(25)00407-X

Zwierzęta coraz częściej zapadają na choroby przewlekłe

Donoszą o tym uczeni z Society for Risk Analysis – amerykańskiego towarzystwa naukowego zajmującego się m.in. oceną ryzyka ekologicznego, analizą rezyliencji oraz szacowaniem narażeń środowiskowych. Badacze powołują się na dane, z których wynika, że coraz więcej osobników zapada na cukrzycę, choroby stawów oraz nowotwory. Naukowcy apelują o opracowanie skuteczniejszych systemów monitorowania tych schorzeń i zarządzania nimi. Chociaż sam apel jest zasadny, a problem wart uwagi, należy zwrócić uwagę na dwie kwestie. Po pierwsze, wzrost zapadalności na choroby przewlekłe dotyczy przede wszystkim zwierząt towarzyszących. Koty i psy żyją teraz dłużej niż kiedykolwiek przedtem, m.in. dlatego że są chronione przed schorzeniami zakaźnymi. Długie życie „daje szansę” na choroby, których wcześniej nie było, ponieważ nie zdążyły się rozwinąć. Po drugie, jeśli chodzi o dane na temat dzikich zwierząt, wzrost zachorowalności może być przynajmniej częściowo pozorny. Stan zdrowia gatunków żyjących na wolności jest obecnie lepiej znany niż kiedyś, po prostu dlatego że współcześnie dysponujemy lepszym zapleczem technicznym i naukowym. To daje szansę na wykrywanie patologii, które w przeszłości mogły występować, ale były przeoczane. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Streaming globalnego ocieplenia

W Belém w Brazylii rozpoczęła się w poniedziałek COP30, czyli trzydziesta już konferencja państw, które przystąpiły do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. Spotkania te, często określane Szczytami Klimatycznymi, gromadzą tysiące uczestników z całego świata i trwają około 10 dni. W tym czasie strona internetowa COP jest odwiedzana przez dziesiątki tysięcy ludzi, a naukowcy z University of Edinburgh skrupulatnie wyliczyli, że pomiędzy rokiem 1985, kiedy zwołano pierwszą taką konferencję, a rokiem 2024 (spotkanie odbyło się w Baku) emisje dwutlenku węgla związane z odwiedzaniem internetowej strony wydarzenia wzrosły o 13000 procent. Po części jest to związane z powiększeniem się mocy komputerów i wzrostem popularności internetu, jednakże według autorów badań – ich wyniki publikuje „PLOS Climate” – strony konferencji COP wciąż generowały średnio siedem razy większe emisje, w porównaniu z przeciętną stroną internetową, co wynikało z zamieszczania dużej ilości materiałów multimedialnych. Badacze wyliczyli, że w zeszłym roku przeglądaniu strony COP przez internautów towarzyszyła emisja 117 kg węgla. Mimo wszystko niewiele, biorąc pod uwagę miliardy ton węgla wtłaczanych co roku do atmosfery przez ludzkość. (hold)

Robak, który psuje ostrygi

W skamieniałych muszlach sprzed 480 mln lat, z marokańskiej formacji Fezouata, odkryto tajemnicze ślady w kształcie znaku zapytania. Dzięki mikrotomografii komputerowej udało się odtworzyć ich trójwymiarowy przebieg. Identyczne wzory pojawiają się u współczesnych ostryg, a ich autorami są spionidy – cienkie wieloszczety żyjące na dnie mórz. Osiadają na muszli, rozpuszczają fragment skorupy i wyżłabiają charakterystyczne kanały, osłabiając zwierzę. To prawdziwa zmora hodowców małży. Co niezwykłe, ich sposób życia nie zmienił się od niemal pół miliarda lat – przetrwały masowe wymierania, zmiany klimatu i przebudowę oceanów, wciąż działając tak samo jak w ordowiku. To rzadkie ewolucyjne déjà vu. JI Opis ilustracji: Okazy małża z bioty łupków Fezouata (wczesny ordowik), wykazujące ślady skamieniałych otworów przypominających żerowiska spionidów. (A) Od lewej: Okazy MCZ.IP.202864 i MCZ.IP.202865. (B) Tomograficzna rekonstrukcja płyty skalnej z zachowanym w formie tlenków żelaza śladem żerowiska w okazie MCZ.IP.202864. (C) Przekrój tomograficzny otworu pokazujący dużą gęstość tlenków żelaza w porównaniu z matrycą glinokrzemianową. (D) Powiększenie pojedynczego otworu przypominającego żerowisko spionidów w okazie MCZ.IP.202864.

Dzięcioł oddycha niczym tenisista

Dzięcioły synchronizują uderzenia dziobem z tzw. siłowymi wydechami. Czyli z taką pracą mięśni oddechowych, jaką wykonują np. tenisiści podczas odbijania piłki. Ci sportowcy, gdy zagrywają, często wydają z siebie charakterystyczny jęk – aktywuje on mięśnie głębokie brzucha i dolnego grzbietu, co umożliwia wykonanie mocniejszego ruchu. Z badań opublikowanych właśnie w „Journal of Experimental Biology” wynika, że u dzięciołów synchronizacja „dziobnięć” z wydechami poprawia stabilizację mięśni tułowia, zwiększa siłę i kontrolę ruchu, a także pozwala lepiej zabezpieczyć ciało przed skutkami uderzenia. Uczeni dowiedli, że ptaki dostrajają oddychanie do uderzeń dziobem nawet podczas bardzo szybkiej pracy: jeśli stukają w drzewo 13 razy na sekundę, to wydychają powietrze z taką samą częstotliwością. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Amazońskie jeziora i rzeki cierpią na gorączkę

Teoretycznie Nizina Amazonki leży w strefie wilgotnego klimatu równikowego. Ostatnie dekady są jednak w tym regionie świata wyjątkowo suche i zarazem bardzo gorące. Cierpi na tym nie tylko amazońska biosfera, ale także hydrosfera. W najnowszym „Science” naukowcy donoszą o rekordowych temperaturach wody zmierzonych w lipcu i sierpniu 2023 r. w dziesięciu jeziorach położonych w dolinie Amazonki, nieopodal koryta największej rzeki świata. W kilku z nich wynosiła ona ponad 40 st. C, w pozostałych było niewiele mniej. „Taki wynik oznacza jedno: zagładę gatunków, w tym delfina amazońskiego” – mówi hydrolog Ayan Fleischmann, główny autor artykułu. Poza upałami i suszą do rozgrzania jezior przyczyniła się też bezwietrzna pogoda – wiatr schładza bowiem powietrze, zwiększając parowanie wody z gleb i roślin. Naukowiec podkreśla, że kryzys dotyka także wielu rzek w regionie. Niektóre dopływy Amazonki prowadzą dziś mniej wody niż dwie, trzy dekady temu, a ponieważ są płytsze, szybciej się nagrzewają. „Nasze badania nie objęły zeszłorocznego lata, w którym znów w Amazonii było sucho, gorąco i bezwietrznie” – zauważa Fleischmann. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Oposy ostrzegają: australijskie miasta są pełne „wiecznych chemikaliów”

Wąsaci bywalcy miejskich ogródków – oposy – noszą w sobie ślady jednej z najbardziej niepokojących grup zanieczyszczeń XXI w.: PFAS – związków, które nigdy nie ulegają zniszczeniu. Badacze z Uniwersytetu w Melbourne przebadali wątroby 46 torbaczy – Trichosurus vulpecula i Pseudocheirus peregrinus – i w każdej próbce znaleźli te trwałe substancje. W sumie wykryto 45 różnych związków fluoroorganicznych, a u rekordzisty stężenie sięgnęło 266 nanogramów na gram tkanki. Najwięcej było PFOS – substancji niegdyś powszechnie stosowanej w pianach gaśniczych i impregnatach, dziś zakazanej w wielu krajach. Oposy, które doskonale przystosowały się do życia wśród ludzi, stały się niechcący czujnikami miejskiego skażenia. Wyniki badań wskazują, że Melbourne należy do obszarów szczególnie obciążonych fluorowanymi zanieczyszczeniami, a skutki tej chemicznej obecności mogą przenikać przez cały ekosystem – od torbaczy po drapieżniki, takie jak sowy i lisy. (ji) Zdjęcie: Shutterstock

Kamienie, które przetrwały chaos

Jedne z najstarszych narzędzi – sprzed 2,75–2,44 mln lat – znaleźli archeolodzy na stanowisku Namorotukunan w basenie Turkana. W tym czasie dochodziło do olbrzymich zmian klimatycznych, jednak homininy konsekwentnie wytwarzały bardzo podobne ostrokrawędziste narzędzia z chalcedonu i jaspisu, które służyły m.in. do obróbki mięsa. Technologia ta pozostawała zadziwiająco stabilna przez 300 tys. lat, co wskazuje na trwałą adaptację naszych przodków do zmiennych warunków środowiska. I dowodzi, że umiejętność wytwarzania narzędzi rozwijała się nie tylko w odpowiedzi na potrzeby biologiczne, lecz także jako świadoma strategia przetrwania w coraz trudniejszym świecie. (ak) Zdjęcie: https://www.nature.com/articles/s41467-025-64244-x

Zanim wyrosły lasy, świat należał do porostów

Skamieniałość o nazwie Spongiophyton – uznawaną do tej pory za pozostałość po glonach odkryli naukowcy w skałach sprzed 410 milionów lat w Brazylii. Dzięki nowoczesnym technikom synchrotronowym, wykorzystującym niezwykle intensywne promieniowanie rentgenowskie generowane w akceleratorze cząstek, badacze mogli zajrzeć do wnętrza skamieliny z mikroskopijną dokładnością, nie naruszając jej struktury. Odtworzyli trójwymiarowy obraz organizmu, w którym ujawniono strzępki grzybni splecione z komórkami glonów – układ typowy dla współczesnych porostów. Znaleziono też ślady biomineralizacji wapnia – takiej samej, jaką dziś licheny wykorzystują do ochrony przed słońcem. A jego chemiczny „podpis” wskazuje na obecność związków azotowych charakterystycznych dla grzybów, a nie roślin. Spongiophyton porastał skały niczym zielony dywan, przyspieszając ich wietrzenie, a uwalniane w ten sposób minerały użyźniały pierwotne lądy. Dzięki takim pionierskim formom życia jałowa wcześniej powierzchnia Ziemi stała się gotowa na przyjęcie pierwszych roślin naczyniowych – i naprawdę się zazieleniła. (ji) Ilustracja: https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adw7879

Turbiny wiatrowe zbyt delikatne

Prawie połowa morskich farm wiatrowych, które już działają lub też znajdują się w zaawansowanej fazie planowania, może mieć problemy z wiatrem w najbliższej przyszłości. Nie dlatego, że będzie on za słaby, ale przeciwnie – z powodu jego rosnącej prędkości, a tym samym siły. Tak wskazują symulacje komputerowe, które przeprowadzili badacze z Chin, opierając się na analizie danych zebranych przez nadmorskie stacje meteorologiczne na całym globie w okresie od 1940 do 2023 r. Stwierdzili, że na dwóch trzecich wybrzeży maksymalna siła wiatru wzrosła, głównie w trzech ostatnich dekadach. Był to zarazem okres szybkiego wzrostu popularności morskich turbin wiatrowych. Kłopot w tym, że bardzo wiele z nich ma limit wytrzymałości na podmuchy wynoszący 37,5 m/s. Jest on coraz częściej przekraczany i to – jak twierdzą chińscy badacze – dopiero uwertura do nadchodzących zmian. „Ocieplający się klimat planety podnosi temperatury oceanów, a tę część tej nadwyżki energii przekazują cyklonom tropikalnym oraz wielkim niżom barycznym średnich szerokości geograficznych. Wichury w takich wirach stają się coraz intensywniejsze” – mówi Yanan Zhao z Uniwersytetu w Shenzhen, lider badań opublikowanych w „Nature Communications”. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Drożdże otworzą zakłady włókiennicze

Te grzyby są z człowiekiem od tysięcy lat. Dawno temu udomowili je starożytni rolnicy, wykorzystując do wypieku chleba i fermentacji piwa. Czy do piekarni i browarów dołączą w przyszłości zakłady włókiennicze? Już tak się dzieje, choć na razie w laboratoriach i małych instalacjach demonstracyjnych. W najnowszym „PNAS” naukowcy opisują nową metodę produkcji naturalnych włókien białkowych z wykorzystaniem drożdży. Najpierw karmi się je i hoduje, by uzyskać dużą ilość biomasy, którą następnie z pomocą specjalnych enzymów przeobraża się w proteinową pulpę składającą się z nierozpuszczalnych grudek (agregatów). W tym momencie przystępuje się do wytworzenia przędzy. W tym celu badacze sięgnęli po technikę stosowaną przy produkcji lyocellu – odmiany sztucznego jedwabiu. Ich zdaniem drożdżowa przędza ma potencjał, by w przyszłości posłużyć do masowej produkcji wielu tkanin. „Dzięki temu wiele gruntów ornych, dziś wykorzystywanych do uprawy roślin włóknistych, można byłoby przeznaczyć pod uprawę roślin jadalnych” – podkreśla główny autor Benjamin Allen, biochemik z Pennsylvania State University. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Pomarańczowe porosty zakochane w dinozaurach

Zadziwiająco silne bywają więzi międzygatunkowe i nawet znaczny upływ czasu nie przeszkadza w ich kultywowaniu. Dwa gatunki współczesnych porostów nawiązały bliską relację z dinozaurami. Te wielkie gady – jak wiemy – wymarły przed 66 mln lat, lecz nie znikły całkowicie. Pozostały po nich skamieniałości, które od czasu do czasu pojawiają się na powierzchni ziemi w wyniku erozji skał. Paleontolodzy prowadzący badania w kanadyjskiej prowincji Alberta zauważyli, że te odsłonięte kości dinozaurów są z upodobaniem kolonizowane przez pomarańczowo zabarwione porosty Rusavskia elegans i Xanthomendoza trachyphylla, prawdopodobnie skuszone obfitością substancji pokarmowych. Badacze wykorzystali ten fakt. Montują na dronach spektroskopy, które z wysokości 30 m identyfikują kolonie porostów na podstawie ich widma. Z uzyskanych w ten sposób obrazów opracowują mapy, z którymi ruszają w teren. (hold) Zdjęcie: Pomarańczowy kolor porostów zdradza lokalizację skamieniałości dinozaurów./Royal Tyrell Museum of Paleontology

Neandertalczycy z Krymu rysowali własnymi kredkami

16 fragmentów ochry ze sprzed ok. 100–36 tys. lat odkrył międzynarodowy zespół badaczy wśród skał i jaskiń Krymu. Z analiz mikroskopowych i chemicznych wynika, że neandertalczycy nie tylko zbierali te czerwone minerały żelaza, ale też niektóre z nich celowo szlifowali, rzeźbili i wygładzali, by nadać im kształt kredek. Według badaczy służyły one do rysowania znaków na ciele, odzieży lub skałach – być może w ramach rytuału czy identyfikacji grupowej. To najstarszy znany dowód na symboliczne wykorzystanie barwników przez neandertalczyków z Europy Wschodniej. (ak) Zdjęcie: https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adx4722

Podkast 145. Agata Karska, Łukasz Tychoniec: Czujemy chemię do astronomii

To styl życia. Gra zespołowa w międzynarodowych składach, walka z deadline’ami i zabieganie o czas pracy na sprzęcie takim jak teleskop Jamesa Webba. Dowodem miłości do niej może być tatuaż z Perseuszem. O astrochemii oraz modach w astronomii opowiadają dr Agata Karska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz dr Łukasz Tychoniec z Universiteit Leiden – autor pulsara i tegoroczny laureat Nagrody Młodych Polskiego Towarzystwa Astronomicznego.

Podkast 144. Jakub Growiec: Przyszłość z AI nie musi być dystopią

Do czego może prowadzić rozwój sztucznej inteligencji ogólnego zastosowania (AGI), a zwłaszcza ASI (sztucznej superinteligencji)? Czy jest jeszcze szansa na pozytywne scenariusze? Rozmowa z prof. Jakubem Growcem, szefem Katedry Ekonomii Ilościowej Szkoły Głównej Handlowej.

Podkast 122. Przemysław Biecek: Epickie wtopy sztucznej inteligencji

Mity odczarować. Panikę przeczekać. Stosować immunizowanie przez eksponowanie. Oto zalecenia dotyczące technologii, która dwa lata temu przebojem wdarła się do sfery publicznej. Z charakterystycznym dla siebie spokojem przekazuje je prof. Przemysław Biecek z Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, informatyk i matematyk zajmujący się analizą złożonych modeli AI.

Podkast 110. Natalia Letki: Taka moralność, jakie państwo

Niechęć do obcych nie jest bezwarunkowa, a zróżnicowanie etniczne niekoniecznie obniża spójność społeczną. O tym, jak codzienne intuicje i narracje rządów mijają się z realnymi przekonaniami społeczeństw, mówi dr hab. Natalia Letki, socjolożka i politolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW, badaczka zjawisk związanych z kapitałem i zaufaniem społecznym.

Podkast 104. Marcin Miłkowski: Daniel Dennett to był wielki człowiek

– Ten myśliciel był jak magnes. Ludzie chcieli myśleć z nim lub przeciwko niemu – mówi dr hab. Marcin Miłkowski, profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, badacz filozofii kognitywistyki, umysłu i psychologii. Świadomość, jaźń, wolna wola – dziś nie sposób myśleć o tych pojęciach, nie odwołując się do dorobku Dennetta. Rozmawiamy o tym przy okazji polskiej premiery jego autobiografii.

Podkast 92. Piotr Sankowski, Natalia Letki, Marcin Nowotny: Habilitacja? Koszmar, proteza, relikt przeszłości

Skoro sens habilitacji podważa się od lat, dlaczego polscy naukowcy wciąż muszą się o nią ubiegać? Czy jest patologią, czy raczej desperacką próbą ratowania chorego systemu? I czym należałoby ją zastąpić? Odpowiadają Piotr Sankowski, informatyk z Uniwersytetu Warszawskiego, prezes IDEAS NCBR, Natalia Letki, socjolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW oraz Marcin Nowotny, biolog z Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej.

Podkast 86. Hołyst, Biecek, Sienkiewicz: Czas rozproszyć toksyczną mgłę

Trudności w podejmowaniu decyzji, łatwość popełniania błędów, niechęć do uczestnictwa w życiu społecznym, skłonność do jego radykalizacji – oto skutki smogu informacyjnego. Jak zacząć go badać? Jak zwalczać? Wyjaśniają prof. Janusz Hołyst i dr. inż. Julian Sienkiewicz, fizycy z Politechniki Warszawskiej oraz prof. Przemysław Biecek, badacz sztucznej inteligencji z Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego.

Michael Morris: Instynkty plemienne to nie usterki systemu

Naród to wspólnota ludzi złączonych przez „ziemię i krew”? Rzeczywistość nie jest taka prosta.

Spór o pochodzenie Słowian trwa i robi się coraz ciekawszy

Z notatnika neandertalczyka. Co chcieli zapamiętać? Tych 17 kresek to zagadka dla nauki

Gęsia skórka, zwężone źrenice, spowolnione tętno. Muzyka to nie tylko doznania artystyczne.

Łukasz Kaczmarek: Co zrobić, żeby poczuć zadowolenie z życia? Cokolwiek

Jonathan Kennedy: Patogeny to fascynujący wątek w ewolucji Homo sapiens

Żeby nie połknąć muchy. Krótka historia wegetarianizmu

Rafael Mariano Grossi: Obawiam się, że ktoś w końcu użyje broni jądrowej

Platforma arXiv: naukowcy zaczynają od niej dzień, wydawcy zgrzytają zębami

Małpa z Arabii, czyli czy wszyscy jesteśmy Europejczykami

Człowiek: paleolityczne ciało w rzeczywistości cyfrowej

My, ofiary cyfrowego kapitalizmu i cyfrowej kolonizacji? Nie jesteśmy bezbronni

Żyrafa lepsza od świni? Fakty i mity o komunikacji organizmów ziemskich

Szymon Malinowski: Dość już pogarszającego się klimatu

Śmierć. Jak rozumieją ją zwierzęta

O losie naszej planety mogą zdecydować cirrusy i stratocumulusy

Anders Hansen:Social media żerują na instynktach. Można się przed tym obronić

Peter Turchin: Żadne imperium nie przetrwa rozpadu ładu społecznego

Jeszcze Ziemia nie zginęła. Obiektów, które mogą w nią uderzyć jest jednak sporo

Kobiety paleolitu: sprawne, sprytne, kreatywne. Naukowcy długo się co do nich mylili

Baba Jaga i Hannibal Lecter - następcy kanibali także spod Ojcowa

Homo rzekomo, czyli fałszywy obrazek ewolucji

Czego Polacy szukają w swoich genach – i dlaczego grozi im rozczarowanie?

Jak przekonać do zmian myśliwych, drwali, leśników. Mówi Mikołaj Dorożała, główny konserwator przyrody

Wiele kobiet znosi menopauzę w cichym cierpieniu. A można im pomóc

Ostry spór naukowców. AI myśli jak ludzie czy tylko udaje? A może myli się jak człowiek?

15 lat temu przekroczyliśmy trzy granice. Już przestrzeliliśmy wszystkie

Dlaczego uzależniamy się od scrollowania? Media społecznościowe wykorzystują wyniki badań

„Nie mów mi, co robić!”, czyli współczesna postać anarchizmu według Jamesa C. Scotta

Kiedy lód skuł cały świat. Mrożąca opowieść o pochodzeniu organizmów wielokomórkowych

Pokój daje dobrobyt i stabilność, dlaczego więc ludzie wybierają wojnę. Pytanie to podjął Richard Overy w „Why War?”

Na początku było słowo. Tylko czyje? Prawdy i mity o początkach chrześcijaństwa

Wybory w drodze losowania sprawdziły się w starożytnych Atenach. Dlaczego nie spróbować dziś?

Mirosław Gryń: rysownik pulsara

Powiedzieć, że ilustruje nasze artykuły, to zbyt mało. Jego rysunki są indywidualną ścieżką prowadzącą przez ich punkty kontrolne. Przewijaj i daj się prowadzić.