pulsar poleca: „Wiedza i Życie” na grudzień

* Gwiazda Betlejemska * Królewski dar jałowej ziemi * Niezwykłe duety * Niedźwiedzia uczta | Te i wiele innych tematów przygotowała dla was redakcja „Wiedzy i Życia”.

Trzecia kultura Siwczyka. Ryszard Koziołek. Spec od pozytywizmu z uporem do sięgania w marzenia

Nagle odkryłem, że stawką jego niby lekkiej książki jest walka o prawo do pytań ostrych jak brzytwa, do podawania w wątpliwość statusu naszych poznawczych przyzwyczajeń. Pisze Krzysztof Siwczyk. [Artykuł także do słuchania]

Maja Olecka: Starzenie się to nie równia pochyła, tylko schody. A stopnie są co najmniej trzy

Nauka zaczyna zupełnie inaczej widzieć to, co z biegiem lat dzieje się w naszych organizmach – mówi dr Maja Olecka z Instytutu Leibniza ds. Badań nad Starzeniem w Jenie. Rozmawia Marcin Rotkiewicz: [Artykuł także do słuchania]

Ukryta większość: Młodociane dinozaury były motorem ewolucyjnego sukcesu

Badania sugerują, że każdy etap życia giganta mezozoiku należy traktować jak odrębny „gatunek ekologiczny”. Prehistoria okazuje się światem wielokrotnie bogatszym niż do tej pory sądziliśmy. [Artykuł także do słuchania]

Słuchamy coraz smutniejszej muzyki. Chyba że nadchodzi kryzys

Prawie 20 tys. piosenek – tych, które w latach 1973–2023 trafiły do pierwszej setki cotygodniowych notowań – uwzględnili w swoim badaniu naukowcy. Wyniki analiz były dla nich zaskoczeniem. Pisze Mariusz Herma. [Artykuł także do słuchania]

Dekada po porozumieniu paryskim. Świat się ocieplił, ale ludzkość zaczyna iść w dobrym kierunku

W chwili podpisywania porozumienia paryskiego zdawało się, że jest dość czasu na utrzymanie w ryzach globalnego ocieplenia. Unijny serwis klimatyczny Copernicus wskazywał wtedy, że jeśli nic nie zrobimy, granica zostanie przekroczona w 2042 r. Obecne prognozy mówią o maju 2029 r. Pisze ANdrzej Hołdys. [Artykuł także do słuchania]

Kawia kontratakuje. Polemika z tekstem „Jaki znak twój? Orzeł biały? Już nie”

Historia naszych słowników, zielników i podręczników dowodzi, że język opisu przyrody zawsze był tworem uczonych, nie ludu. Pisze Piotr Panek. [Artykuł także do słuchania]

Gwiazda Betlejemska: Jak ją widać z NASA

Czym właściwie była ta „gwiazda”? Czy mogła być rzeczywistym zjawiskiem astronomicznym? Naukowcy przedstawili już kilka propozycji. Właśnie pojawiła się kolejna. Pisze ANdrzej Hołdys. [Artykuł także do słuchania]

Paleodieta? Raczej paleobzdura

Zanim współcześni guru odchudzania wymyślili dietę paleo, nikt jej nie stosował. Ani Homo sapiens, ani neandertalczycy, ani australopiteki. Nasi przodkowie byli mistrzami w przetwarzaniu roślin. Pisze Agnieszka Krzemińska [Artykuł także do słuchania]

Edward Ashton: Saturn przyciąga księżycami

Wygląda na to, że planety mają mniej więcej taką samą liczbę dużych księżyców. Ale jeśli chodzi o mniejsze, Saturn wydaje się mieć ich znacznie więcej – mówi Edward Ashton, który przyczynił się do odkrycia dwóch trzecich z nich.

Julia siedzi na płocie i śpiewa, Romeo buduje gniazdo. O ptakach, które łamią binarność

Niewielkie powszechnie występujące w Ameryce Północnej ptaki dają ciekawy wgląd w kwestie dotyczące płci. [Artykuł także do słuchania]

Henry Gee: Wyginiemy. Zostało nam 10 tys. lat

Zmierzch ludzkości będzie jak śmierć gwiazdy, która powoli ochładza się, degeneruje, aż w końcu wygasa – przewiduje brytyjski paleontolog Henry Gee. [Artykuł także do słuchania]

Wielkie wybuchy życia

Kontrowersyjne dowody sugerują, że złożone formy życia mogły powstać setki milionów lat wcześniej, niż dotąd sądzono – i prawdopodobnie więcej niż raz. Pisze Asher Elbein. [Artykuł także do słuchania]

Tomasz Gąsior, laureat Nagrody Naukowej POLITYKI 2025: Groźne choroby serca rozwijają się po cichu, podstępnie. Działa efekt kaskady

Najgroźniejsze choroby sercowo-metaboliczne rozwijają się po cichu, bezobjawowo – ostrzega dr hab. n. med. Tomasz Gąsior, prof. AWSB, laureat tegorocznej Nagrody Naukowej POLITYKI w kategorii nauki o życiu. [Artykuł także do słuchania]

Biologie fantastyczne. „Predator: Strefa zagrożenia”: przemiana drapieżnika romantycznego

Zarówno fabułę najnowszego filmu z kultowej serii, jak i biologię Predatorów można podzielić na dwa wątki: „drapieżnictwo” oraz „klan”. Niech posłużą one jako klucze do analizy fizjologii oraz ekologii ludu Yautja. Uwaga! Gigantyczna dawka spojlerów. Pisze Marta Alicja Trzeciak. [Artykuł także do słuchania]

Ręka w łapę, ręka w skrzydło. O współpracy człowieka z osobnikami dzikimi

W pewnych miejscach na świecie ludzie polują razem ze zwierzętami. Wiele z tych więzi jednak utraciliśmy lub są one w trakcie zanikania. Pisze Martyna Walerowicz. [Artykuł także do słuchania]

Rodzeństwa: bijatyki i krzyki, ale i ochrona reputacji. Kto jest agresywny bardziej?

W świecie ludzi i zwierząt w statystykach przemocy zwykle dominują samce. W stosunkach między rodzeństwem reguła ta przestaje obowiązywać. Pisze Kasper Kalinowski. [Artykuł także do słuchania]

„Głowę odcięto, ciało ukryto”. O nielegalnym zabijaniu wilków w Polsce mówi prof. Sabina Pierużek-Nowak.

Co kilkadziesiąt godzin ginie w Polsce wilk zastrzelony z broni palnej. Bo podobno wilki pustoszą łowiska. Tymczasem myśliwi w ciągu roku zabijają pół miliona saren i jeleni. Setki tysięcy dzików. Dziesiątki tysięcy lisów. Wilki nie są winne. O tym, co się dzieje w lasach, opowiada biolożka prof. Sabina Pierużek-Nowak. Pisze Jędrzej Winiecki [Artykuł także do słuchania]

Wielka pijawka z syluru nie na krew polowała

Autorzy tego odkrycia twierdzą, że podaje ono w wątpliwość dotychczasowe przekonanie o drodze ewolucji tego siodełkowca. Nie można jednak wykluczyć innego scenariusza. Pisze Piotr Panek. [Artykuł także do słuchania]

Wiosło na norweskich wysokościach, czyli jak lód wycofuje się z przyszłości

Przy Aurlandsfjellet trwa wyścig z czasem. Artefakty chronione przez tysiąclecia przed rozkładem – dziś pokazują się archeologom, ale tylko na moment. Pisze Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

Tom Brughmans: Wszystkie drogi prowadzą z Rzymu

Nowy cyfrowy atlas Itiner-e ujawnia niemal 300 tys. km rzymskich traktów. Pozwala zobaczyć, jak imperium zbudowało nasz kontynent. Agnieszka Krzemińska rozmawia z prof. Tomem Brughmansem, współautorem projektu.

Systemy AI na razie są jak dzieci. A co będzie, jak dorosną?

Sztuczna inteligencja oszukuje, szantażuje, a nawet gotowa jest zabić, by zrealizować wyznaczony cel. W tej chwili tylko w testach. Do czego może być zdolna poza nimi? Pisze Marcin Rotkiewicz. [Artykuł także do słuchania]

Słońce umrze, to pewne. Czy jakaś planeta to przetrwa?

Dostosowywanie się do kaprysów naszej gwiazdy nie jest łatwym zadaniem. Może wydawać się niezmienna z dnia na dzień, jeśli jednak spojrzymy na miliony, a nawet miliardy lat, sytuacja zaczyna wyglądać inaczej – i to diametralnie. Niekoniecznie dobrze. Pisze Phil Plait. [Artykuł także do słuchania]

Trzecia kultura Siwczyka. John Balance: Malował obrazy nie z tej ziemi

Zespół, który współtworzył, pozostał dla mnie czymś w rodzaju wizyty UFO, błyskawicznym lądowaniem i momentalną ewakuacją obcych. Pisze Krzysztof Siwczyk.

Milion dolarów na godzinę. O najdroższym czasie we Wszechświecie

Jesień to sezon gorączki. Setki astronomów porzucają codzienność, by wziąć udział w najdroższej naukowej loterii – walce o czas obserwacyjny na Kosmicznym Teleskopie Jamesa Webba. Pisze Łukasz Tychoniec.

Never-ending story, czyli psi rodowód

Najnowsze analizy DNA i czaszek pokazują, że historia psa to bardziej plątanina ścieżek niż prosta droga. Pisze Agnieszka Krzemińska.

Arktyka wkracza w nową epokę niczym pendolino. To rewolucja. Zielenieje nawet woda

Za kołem polarnym trwa masowa przeprowadzka i ekspansja roślin. Arktyczna przyroda wkroczyła w nową epokę. Pisze Andrzej Hołdys.

Jaki znak twój? Orzeł biały? Już nie. Nadgorliwi Polacy zmieniają nazwy roślin i zwierząt

Kto ty jesteś? Polak mały! Jaki znak twój? Orzeł biały? Niestety, już nie. Gdyby ten ptak wiedział, jak go nazywają niektórzy polscy naukowcy, poczerwieniałby ze wstydu… Piszą Wojciech Piasecki i Tomasz Heese.

Niezwykła ewolucja człowieka. „Nie wiem, czy za 100 tys. lat wciąż będziemy istnieć”

Rozmowa z Ellą Al-Shamahi, biolożką ewolucyjną i przewodniczką w serialu BBC „Człowiek. Historia ewolucji”, o wędrówce przez 300 tys. lat dziejów naszego gatunku. A także o długiej podróży osobistej. Rozmawia Jolanta Iwańczuk.

Podwójna helisa, podwójny upadek

W wieku 97 lat zmarł James Watson – ostatni z pionierów współczesnej genetyki i współodkrywca podwójnej helisy DNA. Wcześniej sam przekreślił swoje dziedzictwo i odszedł w niesławie. Pisze Kasper Kalinowski.

Kto czuje więź z naturą? Ważne pytanie, zaskakujące odpowiedzi

Pronaukowe poglądy, wysokie dochody, dostęp do technologii. Te zmienne kojarzą się z postawami proekologicznymi. Czy słusznie? Pisze Marta Alicja Trzeciak. [Artykuł także do słuchania]

Pulsar promuje. Fragment książki: Agnieszka Krzemińska, „Homo nie tylko sapiens. Inna opowieść o naszych przodkach”

Przed tysiącami lat ludzie też chorowali. Jak przetrwali? W swojej książce wyjaśnia nasza redakcyjna koleżanka. Pisze Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

Marek Wodziński, laureat Nagrody Naukowej POLITYKI 2025: Kości zostały uzupełnione

O tym, jak sztuczna inteligencja pomaga w analizie obrazów medycznych, mówi dr inż. Marek Wodziński, laureat tegorocznej Nagrody Naukowej POLITYKI w kategorii Nauki techniczne. Pisze Marcin Rotkiewicz. [Artykuł także do słuchania]

Zmiany klimatyczne: Polacy się przejmują, ale rośnie „plemię nie wiem”

Trzy czwarte mieszkańców naszego kraju obawia się skutków zmian klimatycznych, ale zarazem znacznie zmniejszyła się liczba tych, którzy oczekują od rządu działań w tej kwestii. Takie wnioski płyną z „Raportu milczącej większości”. Pisze Andrzej Hołdys. [Artykuł także do słuchania]

Testy genetyczne: źródło informacji i łakomy kąsek

Kim jestem, skąd pochodzę, jakich mam nieznanych krewnych? Odpowiedzi coraz częściej szukamy w DNA. Ale uwaga: udostępnianie go prywatnym firmom nie zawsze jest bezpieczne. Pisze Michał Witt. [Artykuł także do słuchania]

Pytanie o zimowanie, czyli co w genetycznym zanadrzu ma wiechlina roczna

Poa annua dobrze sobie radzi w różnych warunkach pogodowych, także na Antarktydzie. Czy to oznacza, że stworzyła podgatunek dostosowany do krótkiego lata polarnego? Odpowiedzi udzielili badacze z Uniwersytetu Warszawskiego. Pisze Piotr Panek. [Artykuł także do słuchania]

Mariola Paruzel-Czachura, laureatka Nagrody Naukowej POLITYKI 2025: Diabeł tkwi w promilach

O wpływie alkoholu na pojmowanie dobra i zła mówi dr hab. Mariola Paruzel-Czachura, laureatka tegorocznej Nagrody Naukowej POLITYKI w kategorii Nauki społeczne. Rozmawia Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

Biologie fantastyczne. „1670”: kronika wypadków częściowo śmiertelnych

Drugi sezon serialu ma wciąż styl mockumentu, czerpiącego całymi garściami z satyry i parodii, jednak romansuje coraz bardziej z czarną komedią oraz z body horrorem. Przyjrzyjmy mu się klinicznie. Pisze Marta Alicja Trzeciak. [Artykuł także do słuchania]

Stonehenge: krąg wiedzy i początków zrozumienia

Jedna z najbardziej tajemniczych budowli i duma brytyjskiej cywilizacji po raz kolejny staje się przedmiotem sporu o to, czym jest. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

Paul Ham: Żyjmy dla dobra tego świata, a nie dla rojeń o przyszłym

Jak i kiedy człowiek wymyślił duszę i co mu z niej dzisiaj zostało, opowiada australijski historyk Paul Ham, autor książki „Dusza. Historia ludzkiego umysłu”. Rozmawia Kasper Kalinowski [Artykuł także do słuchania]

Wymiary przestrzeni. Korek – dżdżownica ze szklanych tygrysów

W korku wbrew pozorom nie chodzi o płynną jazdę, lecz o motywację do płynnej jazdy. Problem w tym, że człowiek musi przestać zdawać się na ewolucyjne schematy. Pisze Marcin Skrzypek. [Artykuł także do słuchania]

Biologie fantastyczne: „Życie Chucka”, czyli jak to jest umierać

Co nauka wie na temat procesów zachodzących w gasnącym mózgu? Uwaga: spojlery dosłownie od pierwszego zdania! [Artykuł także do słuchania]

Taylor Swift mówi zmiennie. A naukowcy analizują

Wywiadom gwiazdy z trzech okresów kariery przyjrzeli się fonetycy z University of Minnesota. Do jakich wniosków doszli, jeśli chodzi o akcent i ton? [Artykuł także do słuchania]

Trzecia kultura Siwczyka. Peter Gizzi: Poeta nie do ujarzmienia

Wersy z „Żarliwej elegii” są porażająco głodne sensu i są przez to niebezpieczne. Jest w nich patos głodu. Gonią z wielką prędkością po kartce, atakują z boku i z góry. Pisze Krzysztof Siwczyk. [Artykuł także do słuchania]

Michael Morris: Instynkty plemienne to nie usterki systemu

Wbrew temu, co sądzą niektórzy, nie jesteśmy Homo economicus, ale – czy chcemy, czy nie – Homo tributus, a racjonalność nie jest naszą mocną stroną – mówi amerykański psycholog kulturowy, prof. Michael Morris. [Artykuł także do słuchania]

Oko nie tylko na oko. O spojrzeniach ludzi i innych naczelnych

Czy na tle innych ssaków w ludzkim spojrzeniu jest coś wyjątkowego? Odpowiadają dr hab. Dariusz Danel, dr hab. Sławomir Wacewicz i dr Juan Olvido Perea-García, badacze ewolucyjnej roli wyglądu oczu. [Artykuł także do słuchania]

Co wyprawia czarna dziura po sąsiedzku

Gwiazdy hiperprędkie mogą pochodzić od molocha rezydującego w pobliskiej galaktyce. Pisze Phil Plait. [Artykuł także do słuchania]

Jogurt z mrowiska, miso z orbity. Naukowcy kombinują z kiszonkami

Fermentacja to najstarsza biotechnologia ludzkości. Właśnie przeżywa swoje drugie życie. Także dzięki pomysłowości badaczy. [Artykuł także do słuchania]

„Patrz i słuchaj”. Co dzięki chodzeniu po śladach Jane Goodall dziś wiemy o małpach

„Gdy spojrzysz w oczy szympansa, wiesz, że patrzysz w myślący umysł” – powiedziała kiedyś Jane Goodall. Niedawno zmarła badaczka i aktywistka wyprzedziła swoją epokę. [Artykuł także do słuchania]

Jeff Sebo: Powinniśmy zakładać, że zwierzęta są świadome

Skupiamy się na tym szczególnym rodzaju świadomości fenomenalnej – czyli na tym, że bycie sobą coś znaczy, jakoś się odczuwa – mówi filozof Jeff Sebo, dyrektor Center for Environmental and Animal Protection oraz Center for Mind, Ethics, and Policy, oba przy New York University. Rozmawia Jacek Krywko. [Artykuł także do słuchania]

Funky ptak z kredy, który zadławił się wyplówką

120 mln lat temu żył ptak wielkości dzisiejszego kolibra. Ten mikrodrapieżnik ważył zaledwie 33,5 g, miał ostro zakończony dziób, który krył rząd drobnych zębów, i skrzydła z haczykowatymi pazurami. „Funky Chromeo Bird” (nazwano go tak na cześć kanadyjskiego duetu muzycznego) należał do enantiornitynów, wymarłej linii kredowych ptaków z północno-wschodnich Chin. Tam też znaleziono jego skamieniałość. Najbardziej intrygujące w tym okazie są gastrolity, które zachowały się przy szyi. U współczesnych ptaków takie elementy trafiają zwykle do żołądka mięśniowego, gdzie działają jak naturalny młynek. Tutaj jednak cała masa tkwi w przełyku, nie w jamie brzusznej, a ich ilość jest zdumiewająca jak na tak miniaturowe zwierzę. Tomografia i porównania z młynkami żołądkowymi innych kredowych ptaków (Archaeorhynchus, Iteravis) wskazują, że to nie typowe kamienie trawienne, lecz raczej regurgitalit – skamieniała „kula do zwrotu”. Najpewniej Chromeornis funkyi nie zdołał jej wypluć i zginął podczas tej próby.n (ij) Zdjęcie: https://palaeo-electronica.org/content/2025/5712-longipterygid-enantiornithine-chromeornis

Stopień więcej, a Puszcza Amazońska prawie zniknie

Do końca XXI w. największy równikowy las deszczowy na Ziemi zmniejszy się o 38 proc. w porównaniu z połową z połową XX w. Z jednego powodu: presji człowieka. Do tej pory za destrukcję odpowiadały głównie wylesienia, ale systematycznie rośnie znaczenie czynnika klimatycznego. Jeśli średnia roczna temperatura na globie przekroczy próg 2,3 st. C, licząc od początku epoki przemysłowej, wówczas dżungla amazońska zacznie się kurczyć błyskawicznie, głównie w wyniku wzrostu częstotliwości susz i fal gorąca. Przedstawiony tu scenariusz powstał na podstawie badań przeprowadzonych przez zespół pod kierunkiem Julii Pongratz z Max-Planck-Institut für Meteorologie. Nie jest to najczarniejsza z wizji przedstawionych przez naukowców. Zwracają oni uwagę, że obecnie klimat na Ziemi ociepla się w takim tempie, że pod koniec XXI w. wzrost temperatur może sięgnąć 2,9 st. C. Gdyby tak się stało, Nizina Amazonki prawdopodobnie straciłaby w krótkim czasie większość swoich lasów. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Co zostało po irańskich koczownikach

Liczący sobie 2,4 tys. lat kompleks ofiarny, jedno z najbogatszych stanowisk tego typu, odsłonili archeolodzy pracujący na terenie południowego Uralu w miejscowości Wysoka Mogiła w Rosji. W kurhanie odkryto setki przedmiotów: złote aplikacje, kunsztowne naczynia z brązu, żelazne groty i pozostałości rytualnych uczt. To rzadka szansa, by zajrzeć w świat plemion irańskich koczowników w momencie, gdy kontaktowały się już z Grekami znad Morza Czarnego. Naukowcy podejrzewają, że w tym miejscu elita demonstrowała swoją władzę i boską protekcję. (ak) Zdjęcie: Institute of Archaeology of the Russian Academy of Sciences

Ryby miały głos w sprawie mikroplastiku z prania

Pralki i suszarki bębnowe są wyposażone w filtry do wychwytywania większych włókien, ale mniejsze cząstki przez nie przenikają. Dłuższe zaś osadzają się i po każdym cyklu filtr pokrywa się warstwą wojłoku, który najłatwiej usunąć bieżącą wodą, wypłukując włókna – naturalne i syntetyczne – do kanalizacji, a więc do środowiska. Tymczasem w naturze istnieją filtry, które zatrzymują cząstki o szerokim zakresie rozmiarów, a zebrany urobek sam się spłukuje do odpowiedniego odbiornika. Ten odbiornik to przełyk, a filtry to aparat filtrujący na łukach skrzelowych, a system funkcjonuje u ryb planktonożernych i został zoptymalizowany przez miliony lat ewolucji. Grupa naukowców i inżynierów przemysłowych, specjalistów od biomimetyki, skonstruowała filtr imitujący rybi układ, a wyniki opublikowała w „npj Emerging Contaminants”. Okazuje się, że taki sztuczny aparat filtrujący wychwytuje do 99,6 procent mikrowłókien z prania. Jednocześnie pozostają one w wewnętrznej zawiesinie, nie zapychając filtra, przez co urządzenie można tak skonstruować, aby cyklicznie wykonywało samoczyszczenie. (pp) Zdjęcie: Shutterstock

Hobbici i trąbowce: zły los bez wody

Wae Racang na wyspie Flores to górski ciek, od którego zależały losy dwóch gatunków, które przez tysiące lat dzieliły niewielką przestrzeń skalnego schroniska Liang Bua: hobbita – Homo floresiensis – oraz równie karłowatego krewniaka słoni, Stegodon florensis insularis. Nowe badania osadów mineralnych z pobliskiej jaskini Liang Luar pokazują, że ok. 76 tys. lat temu zaczęło się długie wysychanie. Rok po roku w stalagmicie rosły proporcje Mg/Ca, a letnie monsuny słabły tak bardzo, że między 61 a 55 tys. lat temu spadek opadów osiągnął rekordowe 48 proc. względem współczesnych wartości. W warstwach zaczęło też ubywać kości stegodonów. 92 proc. szczątków tych zwierząt przypada na okres 76–62 tys. lat temu, a najmłodsze mają ok. 57 tys. lat. Homo floresiensis znika z zapisu jeszcze wcześniej – ok. 61 tys. lat temu. Badacze sugerują, że gdy sucha pora wydłużała się, a strumień w porze suchej nie niósł już wody, stegodonty musiały szukać nowych miejsc – a za nimi wędrowali łowcy. Lub odwrotnie: młode osobniki, najbardziej narażone na brak wody, stawały się łatwiejszym łupem. W pewnym momencie populacja mogła się po prostu załamać. (ak) Zdjęcie: Shutterstock

Kolczuga także dla samolotów

W inżynierii możemy rozróżnić materiały sztywne i giętkie. Sztywne zwykle dają lepszą wytrzymałość mechaniczną, ale trudniej je formować do pożądanego kształtu. Miękkie łatwiej formować, ale są mniej wytrzymałe. Aby połączyć jedno z drugim, autorzy pracy z „Science Advances” opracowali rodzaj kolczugi – ich wytworzona drukiem 3D metastruktura składa się z maleńkich elementów i waży niecałe 2 kg/m^2. Do tego osiąga ponad 90 proc. absorpcji fal w szerokim zakresie częstotliwości, dzięki czemu, pośród innych zastosowań w robotyce i przemyśle, nadaje się idealnie do powłok stealth dla samolotów. (trt) Zdjęcie: https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aeb7870

Skąd przybywał kamień w epoce kamienia

Nowe badania nad waryscytem – kamieniem cenionym w pradziejach za szmaragdową barwę – pokazują, że 6 tys. lat temu ludzie potrafili planować jego transport i wymianę na skalę makro. Zespół Daniela Sáncheza-Gomeza stworzył model, który z 95 proc. pewnością wskazuje źródło minerału użytego do produkcji paciorków. Okazało się, że do tej pory najbardziej doceniana kopalnia Encinasola dostarczała zaledwie ok. 6 proc. waryscytu. Najważniejszymi graczami były kopalnie Aliste (Zamora) i katalońska Gava. Paciorki znajdowane nad Atlantykiem – od Bretanii po Morbihan – pochodziły z Aliste, a więc transportowano je lądem, nie morzem, jak sądzono. Co więcej, waryscyt z dolmenu Alberite nie pochodził z sąsiedztwa, lecz z oddalonej o setki kilometrów Gavy. To oznacza, że sieci wymiany w epoce kamienia były dynamiczne, oparte na węzłach i pośrednikach, a nie prostych szlakach „od A do B”. Nie intuicja, lecz dane pokazują, że już 6 tys. lat temu ludzie myśleli strategicznie i działali na dużą skalę. (ak) Zdjęcie: Shutterstock

Dżdżownice i światło to całkiem niezły duet

Zanieczyszczeniu sztucznym światłem w ostatnich latach poświęcono wiele badań. Wykazały one, że jasność w nocy pływa na aktywność wielu roślin i zwierząt, modyfikując całe zespoły organizmów. Mogłoby się wydawać, że problem ten nie dotyczy dżdżownic, które ze światłem mają mało do czynienia. Badanie na kampusie University of Exeter wskazuje, że to błędne przypuszczenie. Oświetlenie alejek lampami LED-owymi nie jest obojętne dla dżdżownic. Jako że z natury unikają one światła (fototaksja ujemna), można się spodziewać, że dodatkowe oświetlenie spowoduje zmniejszenie ich liczebności. Jest jednak przeciwnie. Z wiekiem dżdżownice przyzwyczajają się do światła. Dodatkowe oświetlenie wpływa też na rośliny, co pośrednio oddziałuje na populację dżdżownic. Sprawa jest jeszcze bardziej intrygująca: różne gatunki tych skąposzczetów reagują w odmienny sposób, a pozytywny efekt jest tym słabszy, im światło jest bliższe niebieskiemu. (pp) Zdjęcie: Shutterstock

Nowe medyczne zanieczyszczenie w naszych wodach

Do mórz Bałtyckiego i Północnego docierają w coraz większych ilościach środki kontrastowe stosowane w rezonansie magnetycznym – wykazały badania prowadzone pod kierunkiem Michaela Bau, geochemika z Constructor University w Bremie. Oczyszczalnie ścieków nie są w stanie usuwać tych substancji zawierających gadolin, dlatego trafiają one do rzek – m.in. Renu, Łaby, Wisły i Odry, a następnie płyną coraz szerszą strugą do mórz. Następnie prądy morskie przenoszą je w kierunku wybrzeży Danii i Norwegii, a także do strefy mieszania wód Bałtyku i Morza Północnego w cieśninie Kattegat. Choć organizmy morskie, na przykład omułki, teoretycznie mogą wchłaniać gadolin, jak dotąd naukowcy zaobserwowali jego przenikania do łańcucha pokarmowego. (hold) Zdjęcie: Cieśnina Kattegat. / Shutterstock

Zakłócenia techniczne wpływają na ocenę

Mogłoby się wydawać, że nienajlepsza jakość wideorozmowy to drugorzędny problem lub zwyczajna niedogodność. Jak jednak piszą naukowcy na łamach „Nature”, problemy techniczne podczas połączeń przez internet mogą realnie wpływać na ludzkie losy. Nowe badanie wskazuje bowiem, że zacinający się obraz lub dźwięk niszczą iluzję kontaktu twarzą w twarz, co negatywnie rzutuje na ocenę rozmówcy. Eksperymenty wykazały, że przy niestabilnym łączu kandydaci starający się o pracę rzadziej otrzymywali zatrudnienie, a pacjenci mieli mniejsze zaufanie do pracowników medycznych udzielających porad online. Z kolei analiza rzeczywistych rozpraw sądowych ujawniła, że gdy transmisja ulegała zakłóceniom, więźniowie rzadziej uzyskiwali zwolnienie warunkowe. Powodem może być to, że interakcja wydaje się wówczas nienaturalna i niepokojąca. Co ciekawe, badanie wykazało również, że przyznanie się do problemu i przepraszanie za usterki techniczne może jedynie pogłębić negatywną ocenę, Dlatego badacze zwracają uwagę na niebezpieczeństwo pogłębiania się nierówności społecznych, gdyż osoby dysponujące słabszym łączem internetowym stawiane są automatycznie w gorszej pozycji. (mr) Zdjęcie: Shutterstock

Jurajski drapieżnik, który stał się ofiarą

Ponad 150 mln lat temu w wodach Solnhofen żył szybki Aspidorhynchus – metrowa ryba o długim, ostrym pysku przypominającym dzisiejsze marliny. W skałach najczęściej znajdujemy po nim nie całe szkielety, lecz odgryzione głowy z przyczepionymi jelitami. To ślady po ucztach większych morskich potworów, a świadczą o tym charakterystyczne uszkodzenia. Ich układ przypomina skutki ataku współczesnych drapieżnych ryb, które szarpią zdobycz gwałtownymi ruchami – w takich momentach czaszka odrywa się dokładnie w miejscu naturalnego „słabego połączenia” między głową a pierwszym kręgiem. W tamtej epoce z tak dużymi ofiarami mogły poradzić sobie wyłącznie spore rekiny i ichtiozaury. Wewnątrz niektórych okazów zachowała się również zawartość żołądka – małe rybki, często już nadtrawione, znaleziono nawet młodocianego skorupiaka Knebelia schuberti. (ji) Zdjęcie: A. A. McAfee; B. M. Ebert

Jeden koniec świata rekiny i płaszczki przetrwały

Po uderzeniu meteorytu, który zakończył erę dinozaurów, neoselachiany – grupa obejmująca współczesne rekiny i płaszczki – wyszły z katastrofy niemal bez szwanku. W paleocenie i eocenie wręcz zakwitły ewolucyjnie, zajmując każdą dostępną niszę w ciepłych, płytkich morzach. To właśnie tam środowisko sprzyjało powstawaniu nowych form jak szybkie żarłacze mako czy majestatyczne manty. Później rozpoczął się trwający miliony lat stopniowy spadek ich bioróżnorodności – łagodzony jedynie krótkimi okresami oddechu. Globalne ochłodzenia, zmiany linii brzegowej i przebudowa prądów oceanicznych powoli ograniczały to, co wcześniej było rajem dla tej grupy drapieżników i filtratorów. Dzisiejszy kryzys nie pojawił się więc nagle: to finał długiego procesu, który teraz dramatycznie przyspiesza wskutek działalności człowieka. Najnowsze badania sugerują: jeśli chcemy ocalić te zwierzęta, musimy chronić płytkowodne ekosystemy przybrzeżne – bo to one od zawsze były fundamentem ich ewolucyjnego sukcesu. Zdjęcie: Shutterstock

Piorunujące nagrania z Marsa

Marsjański łazik „Perseverance” zarejestrował odgłosy wyładowań atmosferycznych – twierdzą naukowcy w „Nature”. Na nagraniach słychać też trzaski generowane przez promieniowanie elektromagnetyczne emitowane podczas wyładowań. „Perseverance” od ponad 4 lat bada krater Jezero, a głównym zadaniem sondy jest odtworzenie bogatej historii tego miejsca, które miliardy lat temu było wypełnione wodą dostarczaną przez marsjańskie rzeki i mogło być siedliskim życia. Na łaziku zainstalowano także mikrofon, który włączano co jakiś czas, by „posłuchać” Czerwonej Planety. Naukowcy – zespołem kierował Baptiste Chide z Instytutu Badań Astrofizycznych i Planetologicznych w Tuluzie – przeanalizowali 28 godzin takich transmisji zebranych w ciągu dwóch lat. Odgłosy wyładowań i związanych z nimi zakłóceń pojawiały się na nagraniach podczas wietrznej pogody, co sugeruje, że do elektryzowania się atmosfery dochodziło podczas burz piaskowych. Takie zjawisko znamy z Ziemi. (hold) Zdjęcie: NASA

Słoń wie, że męczyć się nie należy

Słonie potrafią planować trasy swoich wędrówek tak, aby minimalizować koszty energetyczne migracji – wykazali autorzy pracy z „Journal of Animal Ecology po analizie danych GPS pozyskiwanych przez 22 lata od 157 słoni. Zwierzęta m.in. dobierają rodzaj trasy do aktualnego tempa stada: gdy poruszają się szybko, unikają trudnego terenu (np. stromych wzniesień), a kiedy przemieszczają się powoli, zdarza im się wybierać bardziej wymagające trasy. To oznacza – uważają autorzy badań – że słonie wykorzystują strategie oszczędzania energii i podejmują decyzje oparte na bilansie kosztów oraz korzyści. W tym kontekście ich wędrówki przypominają więc migracje wielu ptaków. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Jak komar ulepszył drukarkę 3D

Biodruk wszedł właśnie na nowy poziom: biologiczne struktury można uzyskać, używając jako narzędzia biologicznej struktury. Grupa z McGill University w Kanadzie pozyskała kłujkę komara, usztywniła ją za pomocą żywic i zainstalowała na specjalnie zaprojektowanej drukarce 3D. Tak awangardowy pomysł miał na celu wykorzystanie w drukarce mikro-dyszy wyprodukowanej przez naturę, a kłujka była wybrana spośród wielu, ze względu na swoje szczególnie atrakcyjne właściwości mechaniczne oraz łatwą hodowlę. Technika, którą nazwali nieco upiornie nekrodrukiem, pozwala na rozdzielczość druku na poziomie 20 mikrometrów – prawie 2x mniej niż specjalistyczne dysze przemysłowe. Autorzy mają świadomość, że produkuje się też dysze szklane, dające jeszcze lepszą rozdzielczość. Są one jednak drogie i nietrwałe ze względu kruchość. Kłujka komara przy odpowiednim zabezpieczeniu może zaś służyć nawet przez rok. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Klimat wysuszył cywilizację doliny Indusu

Wspaniałe miasta zaczęły powstawać nad Indusem i jego dopływami na początku trzeciego tysiąclecia przed naszą erą, a ich schyłek nastąpił ok. 1,5 tys. lat później. Zespół hydrologa Vimala Mishry, specjalizującego się w rekonstruowaniu klimatu i systemów rzecznych w Azji Południowej, ustalił, że do kryzysu mogły się przyczynić cztery wielkie susze, z których każda trwała co najmniej 85 lat. Najsilniejsza była ostatnia, rozpoczęta 3531 lat temu, a zakończyła się dopiero po 113 latach. Doprowadziła ona do wyschnięcia wielu mniejszych rzek i zamiany rozległych terenów rolniczych w pustynie, a w konsekwencji – do kryzysu ekonomicznego i wyludnienia miast. (hold) Zdjęcie: Ruiny Mohenjo-daro/Shutterstock

Kawa odmładza, pijmy ostrożnie

Osoby chorujące na tzw. ciężkie zaburzenia psychiczne (SMD – severe mental disorders), czyli np. na schizofrenię, depresję psychotyczną czy chorobę afektywną dwubiegunową, mają istotnie krótsze telomery od zdrowej populacji – wykazywały dotychczasowe badania. To oznacza, że starzenie komórkowe zachodzi u nich szybciej niż u bezobjawowych rówieśników. Jednocześnie wiele wcześniejszych analiz dowodziło, że umiarkowana konsumpcja kawy (do 4 filiżanek dziennie) koreluje z młodszym wiekiem biologicznym. Uważa się, że ten efekt wynika z ochronnego działania składników małej czarnej, np. z zawartych w niej antyoksydantów. Uczeni z King’s College London oraz Universitetet i Oslo postanowili więc sprawdzić, czy regularne spożywanie kawy mogłoby mieć korzystny wpływ na pacjentów chorujących na SMD. Okazało się, że tak. Analiza ponad 430 osób z diagnozą wykazała, że umiarkowana konsumpcja tego naparu wywiera działanie ochronne na telomery, odmładzając je przeciętnie o 5 biologicznych lat. Oczywiście, wykrycie tego typu korelacji nie dowodzi jeszcze związku przyczynowo-skutkowego i wymaga dalszych analiz. Należy też pamiętać, że kawa nie jest lekarstwem i może wchodzić w interakcje z różnymi preparatami leczniczymi. Pacjenci chcący się „odmłodzić” małą czarną powinni więc najpierw skonsultować się ze specjalistą. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Ziemski ocean pod presją człowieka

Jedna trzecia wierzchnich warstw oceanów, do głębokości 1000 m, zareagowała na tę presję w ciągu ostatnich 60 lat – informują naukowcy w „Nature Climate Change”. Reakcja ta polegała na zmianie co najmniej dwóch z trzech właściwości wody: temperatury, odczynu chemicznego lub natlenienia. W wielu akwenach zmiany objęły wszystkie trzy wybrane przez badaczy kryteria oceny jakości środowiska oceanicznego. Należą do nich: tropikalny i podzwrotnikowy Atlantyk, północna część Pacyfiku, Morze Śródziemne oraz Morze Arabskie. Dodatkowo w niektórych regionach zaobserwowano dość szybko postępujące zmiany zasolenia wody. „Z każdą dekadą ta presja dociera coraz głębiej” – podkreślają badacze. Jakby na potwierdzenie tych niepokojących wniosków, inna grupa naukowców poinformowała w zeszłym tygodniu o fali ciepła, która w pobliżu północnej Grenlandii przeniknęła z powierzchni Oceanu Arktycznego i dotarła na głębokość aż 2–2,5 km. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

O wilkach, które przypłynęły łodzią

W jaskini Stora Förvar na maleńkiej (2,5 km²) szwedzkiej wyspie Stora Karlsö naukowcy znaleźli szczątki dwóch wilków sprzed 3–5 tys. lat. Wyspa nie ma rodzimych ssaków lądowych, zatem zwierzęta mogły się tam dostać tylko na pokładzie łodzi. Co ciekawe żyły one jak członkowie ludzkiej społeczności – z badania izotopów wynika, że ich dieta bogata była w białko morskie, a jeden osobnik miał tak poważne zwyrodnienie kończyny, że na wolności nie udałoby mu się przetrwać. „Odkrycie kompletnie zmienia nasze rozumienie relacji człowieka z wilkami w przeszłości” – mówią autorzy badań. Nie chodzi o udomowienie – te zwierzęta pozostały wilkami, bez domieszki genów psich – ale wszystko wskazuje na to, że neolityczni łowcy fok celowo zabrali je ze sobą – może jako pomocników przy polowaniach, może jako strażników obozu, a może jako przywiązanych do siebie przyjaciół, z którymi od dawna żyli w bliskiej relacji. Po prostu, zanim człowiek stworzył psa, długo żył z wilkiem, któremu najpierw pozwolił przysiąść się przy ognisku, a później wprowadził do domu. (ak) Zdjęcie: Shutterstock

Spray, który wskazuje chirurgowi nowotwór

Fluorescencyjna sonda w aerozolu – tak nazywa się nowy wynalazek opracowany w laboratoriach Massachusetts General Hospital w USA. Za jego pomocą lekarze będą w stanie w trakcie operacji zlokalizować precyzyjnie guza nowotworowego w ciele pacjenta. Spray składa się z barwnika fluorescencyjnego zamkniętego w cząsteczkach alginianu. Barwnik połączony jest z inhibitorem, który silnie wiąże się z białkami wydzielanymi przez fibroblasty otaczające guza. Koncepcja jest następująca: pole operacyjne pacjenta opryskuje się roztworem chlorku wapnia, a następnie sprayem fluorescencyjnym; spray akumuluje się (dzięki inhibitorowi) na fibroblastach, a alginian, pod wpływem wapnia, tworzy żel, który utrwala barwnik na powierzchni tkanki. Po kilku minutach chirurg naświetla pole operacyjne kamerą fluorescencyjną i tkanki nowotworowe intensywnie świecą, podczas gdy zdrowe pozostają ciemne. Metoda jest tak prosta, szybka i bezpieczna, że można jej używać nawet kilka razy w trakcie jednej operacji, ponadto wykrywa nawet mikroskopowe skupiska nowotworowe. (trt) Ilustracja: BioRender. Deutsch, R. (2025) https://BioRender.com/elbp78f.

Kubek jak kwiaty wody nie traci

Naukowcy lubią wykorzystywać biomimetykę, by rozwiązywać wielkie problemy inżynieryjne i techniczne. Tym razem jednak pomogła ona w znacznie bardziej przyziemnym problemie, jakim jest rozlewanie się płynu z kubka. Ma to duże znaczenie np. dla kierowców oraz osób z chorobą Parkinsona. Podglądając budowę kwiatów lilii i dzbanecznika naukowcy z Chin zaprojektowali kubki z hydrofilowym dnem i hydrofobową powierzchnią u góry, co tworzy chemiczną granicę utrudniającą wychlapanie się płynu. Dodatkowe wcięcia na kubku rozpraszają energię drgań. Naczynia przetestowano m.in. w czasie jazdy samochodem po progach zwalniających. Sprawdziły się doskonale. (trt) Zdjęcie: Dzbanecznik./Shutterstock

Dewoński potwór pokazał nową twarz

Około 360 mln lat temu w okolicach dzisiejszego Cleveland (USA) pływał drapieżnik wyglądający jak skrzyżowanie rekina i opancerzonej maszyny. Dunkleosteus terrelli – mierzący ponad cztery metry – od dawna uchodzi za ikonę dewońskiej fauny, głowy osobników tego gatunku można oglądać w muzeach na świecie. Najnowsze analizy pokazują, że niemal połowa jego czaszki była zbudowana z chrząstki, co przeczy dotychczasowym wyobrażeniom na temat pracy szczęk i ułożeniu mięśni. W jednej z kości znaleziono szeroki kanał, którym u współczesnych ryb chrzęstnoszkieletowych biegną potężne mięśnie twarzoczaszki – kolejny dowód na „rekinową” konstrukcję tego drapieżnika. Większość ryb pancernych miała klasyczne zęby, lecz Dunkleosteus i jego najbliżsi krewni pozbyli się ich całkowicie na rzecz płytek kostnych działających jak gilotyna. Dzięki temu mógł odrywać ogromne kawały z dużych ofiar, a nie tylko zgniatać pokarm. Nic dziwnego, że naukowcy nazywają go jednym z największych ewolucyjnych dziwaków. (ji) Ilustracja: Wikipedia, Russell Engelman/Case Western Reserve University FILM: https://www.youtube.com/watch?v=SZAx0GsPefk&t=9s

Nocne światło to większa emisja CO2

Nie wszędzie wraz z nastaniem nocy zapada ciemność. Przeciwnie, na Ziemi systematycznie przybywa miejsc, które pozostają mniej lub bardziej oświetlone. Autorzy badań, które publikuje „Nature Climate Change”, oceniają, że powierzchnia takich stref zwiększa się co roku o 2 proc. Sto lat temu sztuczne światła rozjaśniały mrok na mniej niż 5 proc. powierzchni ziemskich lądów. Dziś jest to już ponad 25 proc. Biolożka Alice Johnston z Cranfield University ze współpracownikami odkryła, że jedną z konsekwencji tego zjawiska jest zintensyfikowanie procesu oddychania przez rośliny nocą, a tym samym zwiększenie przez nie emisji dwutlenku węgla – przy utrzymaniu dotychczasowego poziomu pochłaniania tego związku w ciągu dnia, kiedy odbywa się fotosynteza. „W efekcie zmniejsza się zdolność ziemskiej biosfery do magazynowania nadwyżek głównego gazu cieplarnianego. Fakt ten powinien zostać uwzględniony w bilansie węglowym globu” – postulują badacze. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Z sennego koali wyszedł groźny lew

Aby odtworzyć ewolucyjną historię australijskich torbaczy międzynarodowy zespół naukowców zastosował spektrometrię mas (ZooMS) – technikę szeroko wykorzystywaną w zooarcheologii. Zamiast DNA badano kolagen, który może przetrwać setki tysięcy lat. To umożliwiło analizę kości zarówno wymarłych, jak i współczesnych gatunków. Wyniki okazały się zaskakujące: drapieżny Thylacoleo carnifex, słynący z wyjątkowej siły szczęk, okazał się najbliższym krewnym współczesnego koali. Ich linie rodowe rozeszły się 23–35 mln lat temu, a wspólny przodek żył na przełomie oligocenu i miocenu. Badania objęły też Zygomaturusa i Palorchestesa, potwierdzając ich przynależność do grupy obejmującej wombaty i koale. ZooMS pozwala rozpoznać kolagen nawet w mikroskopijnych fragmentach kości, dzięki czemu pomaga odtwarzać przebieg wielkiego wymierania australijskiej megafauny. To narzędzie pokazuje nie tylko, kto był czyim krewnym, lecz także to, kiedy naprawdę zniknęli ostatni giganci Sahulu. (ji) Zdjęcie: Shutterstock

Jezioro Bodeńskie biologicznie zyskało w średniowieczu

Coś, co dziś nazwalibyśmy „pozytywnym antropocenem”, zaczęło się dziać ok. 500 r. wokół Jeziora Bodeńskiego. Badania zespołu z Max Planck Institute of Geoanthropology pokazują, że wczesnośredniowieczne społeczności nie tylko nie szkodziły środowisku, lecz wręcz zwiększały różnorodność roślinną. Analiza pyłków kopalnych, setek znalezisk archeobotanicznych i dokumentów z Archiwum Opactwa Sankt Gallen ujawniają stały wzrost bioróżnorodności, który osiągnął szczyt ok. 1000 r. To efekt innowacji w rolnictwie, zarządzaniu gruntami i handlu w okresie kształtowania się Europy Karolingów. Badacze podkreślają, że średniowieczna mozaika pól, łąk i lasów działała jak dzisiejsze systemy rolne o wysokiej wartości przyrodniczej. A to oznacza, że człowiek może być sojusznikiem bioróżnorodności – i bywał nim też w przeszłości. (ak) Zdjęcie: Shutterstock

Modułowy zabójca komórek nowotworowych

Nanoboty medyczne są nieustannie rozwijaną gałęzią nanotechnologii i inżynierii biomedycznej. Wymagają one dużej znajomości fizyki, chemii i biochemii, aby tak dobrać materiały budujące pojedynczą nanocząstkę, by pełniła kilka różnych funkcji i zachowywała się jak zaprogramowany robot – miała napęd, przebijała się przez zwłókniałą strukturę otaczającą guza nowotworowego i dopiero tam uwalniała lek. W „Science Advances” badacze przedstawili projekt modułowego nanorobota, którego porównują do pociągu. Osobno wytworzyli modyfikowane nanocząstki złota pełniące funkcje napędu, osobno zaś utworzone z komórek bakteryjnych pęcherzyki błonowe wypełnione enzymami, które nakierowują nanorobota na tkankę nowotworową. Elementy połączone razem utworzyły biohybrydowy system, który głęboko penetruje tkankę nowotworową i indukuje ferroptozę w jego komórkach, zabijając je. Przetestowane na myszach rozwiązanie ma duży potencjał w prostszym projektowaniu niezawodnych nanobotów. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Tajfuny schładzają oceany

Cyklony tropikalne rzadko zapuszczają się na Morze Wschodniochińskie, a gdy już tam dotrą, szybko tracą moc. Inaczej postąpił jednak tajfun Bavi, który w sierpniu 2020 r. zawędrował daleko na północ i poprzez Morze Żółte dotarł aż do Korei Północnej i Mandżurii. Dzięki satelitom i pomiarom naziemnym jego wędrówkę i ewolucję obserwowano z godziny na godzinę, a zebrane dane są wciąż analizowane. Intrygujące wyniki jednej z takich analiz publikuje „Science Advances”. Jej autorzy – są nimi naukowcy z Tajwanu – odkryli, że Bavi schłodził wierzchnie warstwy Morza Wschodniochińskiego aż o 7°C. Wcześniej akwen ten był rozgrzany do ponad 30°C. Tajfun w krótkim czasie zlikwidował gorączkę, bardzo niebezpieczną dla morskich ekosystemów. Co więcej, ów schładzający efekt utrzymywał się aż przez osiem miesięcy. Zaintrygowani badacze przeanalizowali 85 innych tajfunów z lat 2014-2023, odkrywając, że im były one intensywniejsze, tym silniej i na dłużej obniżały temperaturę wód pacyficznych, ponad którymi przemaszerowały. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Bakterie szyją i farbują

Obecne praktyki przemysłu tekstylnego są pod wieloma względami szkodliwe. Tkaniny wytwarza się zwykle z włókien syntetycznych generujących tony mikroplastiku, a barwniki – z substancji chemicznych, które, jak wykazuje część badań, nie są obojętne dla zdrowia (np. ze względu na zawartość metali ciężkich czy związków endokrynnie czynnych). Dlatego wiele zespołów badawczych pracuje nad alternatywami w produkcji ubrań. Jeden z pomysłów, omówiony właśnie w „Trends in Biotechnology“, polega na wykorzystaniu bakterii, które wytwarzają celulozowe „ubranie” (Komagataeibacter xylinus), a następnie farbują je naturalnymi barwnikami – zmodyfikowanymi genetycznie szczepami Escherichia coli. Całość produkcji odbywa się we wspólnym bioreaktorze. Oczywiście do masowej produkcji ubrań jeszcze daleka droga. Nie wspominając już o tym, że najprostszym sposobem zmniejszenia śladu węglowego przemysłu tekstylnego jest ograniczenie konsumpcji i zahamowanie tzw. fast fashion – czyli szybko zmieniającego się zapotrzebowania na nowe ubrania, wynikającego nie z realnego zużycia tkanin, lecz z sezonowych zmian mody. (mat) Wideo: https://www.eurekalert.org/multimedia/1100138 Badania naukowe: https://www.cell.com/trends/biotechnology/fulltext/S0167-7799(25)00407-X

Zwierzęta coraz częściej zapadają na choroby przewlekłe

Donoszą o tym uczeni z Society for Risk Analysis – amerykańskiego towarzystwa naukowego zajmującego się m.in. oceną ryzyka ekologicznego, analizą rezyliencji oraz szacowaniem narażeń środowiskowych. Badacze powołują się na dane, z których wynika, że coraz więcej osobników zapada na cukrzycę, choroby stawów oraz nowotwory. Naukowcy apelują o opracowanie skuteczniejszych systemów monitorowania tych schorzeń i zarządzania nimi. Chociaż sam apel jest zasadny, a problem wart uwagi, należy zwrócić uwagę na dwie kwestie. Po pierwsze, wzrost zapadalności na choroby przewlekłe dotyczy przede wszystkim zwierząt towarzyszących. Koty i psy żyją teraz dłużej niż kiedykolwiek przedtem, m.in. dlatego że są chronione przed schorzeniami zakaźnymi. Długie życie „daje szansę” na choroby, których wcześniej nie było, ponieważ nie zdążyły się rozwinąć. Po drugie, jeśli chodzi o dane na temat dzikich zwierząt, wzrost zachorowalności może być przynajmniej częściowo pozorny. Stan zdrowia gatunków żyjących na wolności jest obecnie lepiej znany niż kiedyś, po prostu dlatego że współcześnie dysponujemy lepszym zapleczem technicznym i naukowym. To daje szansę na wykrywanie patologii, które w przeszłości mogły występować, ale były przeoczane. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Streaming globalnego ocieplenia

W Belém w Brazylii rozpoczęła się w poniedziałek COP30, czyli trzydziesta już konferencja państw, które przystąpiły do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. Spotkania te, często określane Szczytami Klimatycznymi, gromadzą tysiące uczestników z całego świata i trwają około 10 dni. W tym czasie strona internetowa COP jest odwiedzana przez dziesiątki tysięcy ludzi, a naukowcy z University of Edinburgh skrupulatnie wyliczyli, że pomiędzy rokiem 1985, kiedy zwołano pierwszą taką konferencję, a rokiem 2024 (spotkanie odbyło się w Baku) emisje dwutlenku węgla związane z odwiedzaniem internetowej strony wydarzenia wzrosły o 13000 procent. Po części jest to związane z powiększeniem się mocy komputerów i wzrostem popularności internetu, jednakże według autorów badań – ich wyniki publikuje „PLOS Climate” – strony konferencji COP wciąż generowały średnio siedem razy większe emisje, w porównaniu z przeciętną stroną internetową, co wynikało z zamieszczania dużej ilości materiałów multimedialnych. Badacze wyliczyli, że w zeszłym roku przeglądaniu strony COP przez internautów towarzyszyła emisja 117 kg węgla. Mimo wszystko niewiele, biorąc pod uwagę miliardy ton węgla wtłaczanych co roku do atmosfery przez ludzkość. (hold)

Robak, który psuje ostrygi

W skamieniałych muszlach sprzed 480 mln lat, z marokańskiej formacji Fezouata, odkryto tajemnicze ślady w kształcie znaku zapytania. Dzięki mikrotomografii komputerowej udało się odtworzyć ich trójwymiarowy przebieg. Identyczne wzory pojawiają się u współczesnych ostryg, a ich autorami są spionidy – cienkie wieloszczety żyjące na dnie mórz. Osiadają na muszli, rozpuszczają fragment skorupy i wyżłabiają charakterystyczne kanały, osłabiając zwierzę. To prawdziwa zmora hodowców małży. Co niezwykłe, ich sposób życia nie zmienił się od niemal pół miliarda lat – przetrwały masowe wymierania, zmiany klimatu i przebudowę oceanów, wciąż działając tak samo jak w ordowiku. To rzadkie ewolucyjne déjà vu. JI Opis ilustracji: Okazy małża z bioty łupków Fezouata (wczesny ordowik), wykazujące ślady skamieniałych otworów przypominających żerowiska spionidów. (A) Od lewej: Okazy MCZ.IP.202864 i MCZ.IP.202865. (B) Tomograficzna rekonstrukcja płyty skalnej z zachowanym w formie tlenków żelaza śladem żerowiska w okazie MCZ.IP.202864. (C) Przekrój tomograficzny otworu pokazujący dużą gęstość tlenków żelaza w porównaniu z matrycą glinokrzemianową. (D) Powiększenie pojedynczego otworu przypominającego żerowisko spionidów w okazie MCZ.IP.202864.

Dzięcioł oddycha niczym tenisista

Dzięcioły synchronizują uderzenia dziobem z tzw. siłowymi wydechami. Czyli z taką pracą mięśni oddechowych, jaką wykonują np. tenisiści podczas odbijania piłki. Ci sportowcy, gdy zagrywają, często wydają z siebie charakterystyczny jęk – aktywuje on mięśnie głębokie brzucha i dolnego grzbietu, co umożliwia wykonanie mocniejszego ruchu. Z badań opublikowanych właśnie w „Journal of Experimental Biology” wynika, że u dzięciołów synchronizacja „dziobnięć” z wydechami poprawia stabilizację mięśni tułowia, zwiększa siłę i kontrolę ruchu, a także pozwala lepiej zabezpieczyć ciało przed skutkami uderzenia. Uczeni dowiedli, że ptaki dostrajają oddychanie do uderzeń dziobem nawet podczas bardzo szybkiej pracy: jeśli stukają w drzewo 13 razy na sekundę, to wydychają powietrze z taką samą częstotliwością. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Amazońskie jeziora i rzeki cierpią na gorączkę

Teoretycznie Nizina Amazonki leży w strefie wilgotnego klimatu równikowego. Ostatnie dekady są jednak w tym regionie świata wyjątkowo suche i zarazem bardzo gorące. Cierpi na tym nie tylko amazońska biosfera, ale także hydrosfera. W najnowszym „Science” naukowcy donoszą o rekordowych temperaturach wody zmierzonych w lipcu i sierpniu 2023 r. w dziesięciu jeziorach położonych w dolinie Amazonki, nieopodal koryta największej rzeki świata. W kilku z nich wynosiła ona ponad 40 st. C, w pozostałych było niewiele mniej. „Taki wynik oznacza jedno: zagładę gatunków, w tym delfina amazońskiego” – mówi hydrolog Ayan Fleischmann, główny autor artykułu. Poza upałami i suszą do rozgrzania jezior przyczyniła się też bezwietrzna pogoda – wiatr schładza bowiem powietrze, zwiększając parowanie wody z gleb i roślin. Naukowiec podkreśla, że kryzys dotyka także wielu rzek w regionie. Niektóre dopływy Amazonki prowadzą dziś mniej wody niż dwie, trzy dekady temu, a ponieważ są płytsze, szybciej się nagrzewają. „Nasze badania nie objęły zeszłorocznego lata, w którym znów w Amazonii było sucho, gorąco i bezwietrznie” – zauważa Fleischmann. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Oposy ostrzegają: australijskie miasta są pełne „wiecznych chemikaliów”

Wąsaci bywalcy miejskich ogródków – oposy – noszą w sobie ślady jednej z najbardziej niepokojących grup zanieczyszczeń XXI w.: PFAS – związków, które nigdy nie ulegają zniszczeniu. Badacze z Uniwersytetu w Melbourne przebadali wątroby 46 torbaczy – Trichosurus vulpecula i Pseudocheirus peregrinus – i w każdej próbce znaleźli te trwałe substancje. W sumie wykryto 45 różnych związków fluoroorganicznych, a u rekordzisty stężenie sięgnęło 266 nanogramów na gram tkanki. Najwięcej było PFOS – substancji niegdyś powszechnie stosowanej w pianach gaśniczych i impregnatach, dziś zakazanej w wielu krajach. Oposy, które doskonale przystosowały się do życia wśród ludzi, stały się niechcący czujnikami miejskiego skażenia. Wyniki badań wskazują, że Melbourne należy do obszarów szczególnie obciążonych fluorowanymi zanieczyszczeniami, a skutki tej chemicznej obecności mogą przenikać przez cały ekosystem – od torbaczy po drapieżniki, takie jak sowy i lisy. (ji) Zdjęcie: Shutterstock

Kamienie, które przetrwały chaos

Jedne z najstarszych narzędzi – sprzed 2,75–2,44 mln lat – znaleźli archeolodzy na stanowisku Namorotukunan w basenie Turkana. W tym czasie dochodziło do olbrzymich zmian klimatycznych, jednak homininy konsekwentnie wytwarzały bardzo podobne ostrokrawędziste narzędzia z chalcedonu i jaspisu, które służyły m.in. do obróbki mięsa. Technologia ta pozostawała zadziwiająco stabilna przez 300 tys. lat, co wskazuje na trwałą adaptację naszych przodków do zmiennych warunków środowiska. I dowodzi, że umiejętność wytwarzania narzędzi rozwijała się nie tylko w odpowiedzi na potrzeby biologiczne, lecz także jako świadoma strategia przetrwania w coraz trudniejszym świecie. (ak) Zdjęcie: https://www.nature.com/articles/s41467-025-64244-x

Zanim wyrosły lasy, świat należał do porostów

Skamieniałość o nazwie Spongiophyton – uznawaną do tej pory za pozostałość po glonach odkryli naukowcy w skałach sprzed 410 milionów lat w Brazylii. Dzięki nowoczesnym technikom synchrotronowym, wykorzystującym niezwykle intensywne promieniowanie rentgenowskie generowane w akceleratorze cząstek, badacze mogli zajrzeć do wnętrza skamieliny z mikroskopijną dokładnością, nie naruszając jej struktury. Odtworzyli trójwymiarowy obraz organizmu, w którym ujawniono strzępki grzybni splecione z komórkami glonów – układ typowy dla współczesnych porostów. Znaleziono też ślady biomineralizacji wapnia – takiej samej, jaką dziś licheny wykorzystują do ochrony przed słońcem. A jego chemiczny „podpis” wskazuje na obecność związków azotowych charakterystycznych dla grzybów, a nie roślin. Spongiophyton porastał skały niczym zielony dywan, przyspieszając ich wietrzenie, a uwalniane w ten sposób minerały użyźniały pierwotne lądy. Dzięki takim pionierskim formom życia jałowa wcześniej powierzchnia Ziemi stała się gotowa na przyjęcie pierwszych roślin naczyniowych – i naprawdę się zazieleniła. (ji) Ilustracja: https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adw7879

Turbiny wiatrowe zbyt delikatne

Prawie połowa morskich farm wiatrowych, które już działają lub też znajdują się w zaawansowanej fazie planowania, może mieć problemy z wiatrem w najbliższej przyszłości. Nie dlatego, że będzie on za słaby, ale przeciwnie – z powodu jego rosnącej prędkości, a tym samym siły. Tak wskazują symulacje komputerowe, które przeprowadzili badacze z Chin, opierając się na analizie danych zebranych przez nadmorskie stacje meteorologiczne na całym globie w okresie od 1940 do 2023 r. Stwierdzili, że na dwóch trzecich wybrzeży maksymalna siła wiatru wzrosła, głównie w trzech ostatnich dekadach. Był to zarazem okres szybkiego wzrostu popularności morskich turbin wiatrowych. Kłopot w tym, że bardzo wiele z nich ma limit wytrzymałości na podmuchy wynoszący 37,5 m/s. Jest on coraz częściej przekraczany i to – jak twierdzą chińscy badacze – dopiero uwertura do nadchodzących zmian. „Ocieplający się klimat planety podnosi temperatury oceanów, a tę część tej nadwyżki energii przekazują cyklonom tropikalnym oraz wielkim niżom barycznym średnich szerokości geograficznych. Wichury w takich wirach stają się coraz intensywniejsze” – mówi Yanan Zhao z Uniwersytetu w Shenzhen, lider badań opublikowanych w „Nature Communications”. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Drożdże otworzą zakłady włókiennicze

Te grzyby są z człowiekiem od tysięcy lat. Dawno temu udomowili je starożytni rolnicy, wykorzystując do wypieku chleba i fermentacji piwa. Czy do piekarni i browarów dołączą w przyszłości zakłady włókiennicze? Już tak się dzieje, choć na razie w laboratoriach i małych instalacjach demonstracyjnych. W najnowszym „PNAS” naukowcy opisują nową metodę produkcji naturalnych włókien białkowych z wykorzystaniem drożdży. Najpierw karmi się je i hoduje, by uzyskać dużą ilość biomasy, którą następnie z pomocą specjalnych enzymów przeobraża się w proteinową pulpę składającą się z nierozpuszczalnych grudek (agregatów). W tym momencie przystępuje się do wytworzenia przędzy. W tym celu badacze sięgnęli po technikę stosowaną przy produkcji lyocellu – odmiany sztucznego jedwabiu. Ich zdaniem drożdżowa przędza ma potencjał, by w przyszłości posłużyć do masowej produkcji wielu tkanin. „Dzięki temu wiele gruntów ornych, dziś wykorzystywanych do uprawy roślin włóknistych, można byłoby przeznaczyć pod uprawę roślin jadalnych” – podkreśla główny autor Benjamin Allen, biochemik z Pennsylvania State University. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Pomarańczowe porosty zakochane w dinozaurach

Zadziwiająco silne bywają więzi międzygatunkowe i nawet znaczny upływ czasu nie przeszkadza w ich kultywowaniu. Dwa gatunki współczesnych porostów nawiązały bliską relację z dinozaurami. Te wielkie gady – jak wiemy – wymarły przed 66 mln lat, lecz nie znikły całkowicie. Pozostały po nich skamieniałości, które od czasu do czasu pojawiają się na powierzchni ziemi w wyniku erozji skał. Paleontolodzy prowadzący badania w kanadyjskiej prowincji Alberta zauważyli, że te odsłonięte kości dinozaurów są z upodobaniem kolonizowane przez pomarańczowo zabarwione porosty Rusavskia elegans i Xanthomendoza trachyphylla, prawdopodobnie skuszone obfitością substancji pokarmowych. Badacze wykorzystali ten fakt. Montują na dronach spektroskopy, które z wysokości 30 m identyfikują kolonie porostów na podstawie ich widma. Z uzyskanych w ten sposób obrazów opracowują mapy, z którymi ruszają w teren. (hold) Zdjęcie: Pomarańczowy kolor porostów zdradza lokalizację skamieniałości dinozaurów./Royal Tyrell Museum of Paleontology

Neandertalczycy z Krymu rysowali własnymi kredkami

16 fragmentów ochry ze sprzed ok. 100–36 tys. lat odkrył międzynarodowy zespół badaczy wśród skał i jaskiń Krymu. Z analiz mikroskopowych i chemicznych wynika, że neandertalczycy nie tylko zbierali te czerwone minerały żelaza, ale też niektóre z nich celowo szlifowali, rzeźbili i wygładzali, by nadać im kształt kredek. Według badaczy służyły one do rysowania znaków na ciele, odzieży lub skałach – być może w ramach rytuału czy identyfikacji grupowej. To najstarszy znany dowód na symboliczne wykorzystanie barwników przez neandertalczyków z Europy Wschodniej. (ak) Zdjęcie: https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adx4722

Podkast 145. Agata Karska, Łukasz Tychoniec: Czujemy chemię do astronomii

To styl życia. Gra zespołowa w międzynarodowych składach, walka z deadline’ami i zabieganie o czas pracy na sprzęcie takim jak teleskop Jamesa Webba. Dowodem miłości do niej może być tatuaż z Perseuszem. O astrochemii oraz modach w astronomii opowiadają dr Agata Karska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz dr Łukasz Tychoniec z Universiteit Leiden – autor pulsara i tegoroczny laureat Nagrody Młodych Polskiego Towarzystwa Astronomicznego.

Podkast 144. Jakub Growiec: Przyszłość z AI nie musi być dystopią

Do czego może prowadzić rozwój sztucznej inteligencji ogólnego zastosowania (AGI), a zwłaszcza ASI (sztucznej superinteligencji)? Czy jest jeszcze szansa na pozytywne scenariusze? Rozmowa z prof. Jakubem Growcem, szefem Katedry Ekonomii Ilościowej Szkoły Głównej Handlowej.

Podkast 122. Przemysław Biecek: Epickie wtopy sztucznej inteligencji

Mity odczarować. Panikę przeczekać. Stosować immunizowanie przez eksponowanie. Oto zalecenia dotyczące technologii, która dwa lata temu przebojem wdarła się do sfery publicznej. Z charakterystycznym dla siebie spokojem przekazuje je prof. Przemysław Biecek z Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, informatyk i matematyk zajmujący się analizą złożonych modeli AI.

Podkast 110. Natalia Letki: Taka moralność, jakie państwo

Niechęć do obcych nie jest bezwarunkowa, a zróżnicowanie etniczne niekoniecznie obniża spójność społeczną. O tym, jak codzienne intuicje i narracje rządów mijają się z realnymi przekonaniami społeczeństw, mówi dr hab. Natalia Letki, socjolożka i politolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW, badaczka zjawisk związanych z kapitałem i zaufaniem społecznym.

Podkast 104. Marcin Miłkowski: Daniel Dennett to był wielki człowiek

– Ten myśliciel był jak magnes. Ludzie chcieli myśleć z nim lub przeciwko niemu – mówi dr hab. Marcin Miłkowski, profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, badacz filozofii kognitywistyki, umysłu i psychologii. Świadomość, jaźń, wolna wola – dziś nie sposób myśleć o tych pojęciach, nie odwołując się do dorobku Dennetta. Rozmawiamy o tym przy okazji polskiej premiery jego autobiografii.

Podkast 92. Piotr Sankowski, Natalia Letki, Marcin Nowotny: Habilitacja? Koszmar, proteza, relikt przeszłości

Skoro sens habilitacji podważa się od lat, dlaczego polscy naukowcy wciąż muszą się o nią ubiegać? Czy jest patologią, czy raczej desperacką próbą ratowania chorego systemu? I czym należałoby ją zastąpić? Odpowiadają Piotr Sankowski, informatyk z Uniwersytetu Warszawskiego, prezes IDEAS NCBR, Natalia Letki, socjolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW oraz Marcin Nowotny, biolog z Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej.

Podkast 86. Hołyst, Biecek, Sienkiewicz: Czas rozproszyć toksyczną mgłę

Trudności w podejmowaniu decyzji, łatwość popełniania błędów, niechęć do uczestnictwa w życiu społecznym, skłonność do jego radykalizacji – oto skutki smogu informacyjnego. Jak zacząć go badać? Jak zwalczać? Wyjaśniają prof. Janusz Hołyst i dr. inż. Julian Sienkiewicz, fizycy z Politechniki Warszawskiej oraz prof. Przemysław Biecek, badacz sztucznej inteligencji z Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego.

Testy genetyczne: źródło informacji i łakomy kąsek

Michael Morris: Instynkty plemienne to nie usterki systemu

Naród to wspólnota ludzi złączonych przez „ziemię i krew”? Rzeczywistość nie jest taka prosta.

Spór o pochodzenie Słowian trwa i robi się coraz ciekawszy

Z notatnika neandertalczyka. Co chcieli zapamiętać? Tych 17 kresek to zagadka dla nauki

Gęsia skórka, zwężone źrenice, spowolnione tętno. Muzyka to nie tylko doznania artystyczne.

Łukasz Kaczmarek: Co zrobić, żeby poczuć zadowolenie z życia? Cokolwiek

Jonathan Kennedy: Patogeny to fascynujący wątek w ewolucji Homo sapiens

Żeby nie połknąć muchy. Krótka historia wegetarianizmu

Rafael Mariano Grossi: Obawiam się, że ktoś w końcu użyje broni jądrowej

Platforma arXiv: naukowcy zaczynają od niej dzień, wydawcy zgrzytają zębami

Małpa z Arabii, czyli czy wszyscy jesteśmy Europejczykami

Człowiek: paleolityczne ciało w rzeczywistości cyfrowej

My, ofiary cyfrowego kapitalizmu i cyfrowej kolonizacji? Nie jesteśmy bezbronni

Żyrafa lepsza od świni? Fakty i mity o komunikacji organizmów ziemskich

Szymon Malinowski: Dość już pogarszającego się klimatu

Śmierć. Jak rozumieją ją zwierzęta

O losie naszej planety mogą zdecydować cirrusy i stratocumulusy

Anders Hansen:Social media żerują na instynktach. Można się przed tym obronić

Peter Turchin: Żadne imperium nie przetrwa rozpadu ładu społecznego

Jeszcze Ziemia nie zginęła. Obiektów, które mogą w nią uderzyć jest jednak sporo

Kobiety paleolitu: sprawne, sprytne, kreatywne. Naukowcy długo się co do nich mylili

Baba Jaga i Hannibal Lecter - następcy kanibali także spod Ojcowa

Homo rzekomo, czyli fałszywy obrazek ewolucji

Czego Polacy szukają w swoich genach – i dlaczego grozi im rozczarowanie?

Jak przekonać do zmian myśliwych, drwali, leśników. Mówi Mikołaj Dorożała, główny konserwator przyrody

Wiele kobiet znosi menopauzę w cichym cierpieniu. A można im pomóc

Ostry spór naukowców. AI myśli jak ludzie czy tylko udaje? A może myli się jak człowiek?

15 lat temu przekroczyliśmy trzy granice. Już przestrzeliliśmy wszystkie

Dlaczego uzależniamy się od scrollowania? Media społecznościowe wykorzystują wyniki badań

„Nie mów mi, co robić!”, czyli współczesna postać anarchizmu według Jamesa C. Scotta

Kiedy lód skuł cały świat. Mrożąca opowieść o pochodzeniu organizmów wielokomórkowych

Pokój daje dobrobyt i stabilność, dlaczego więc ludzie wybierają wojnę. Pytanie to podjął Richard Overy w „Why War?”

Na początku było słowo. Tylko czyje? Prawdy i mity o początkach chrześcijaństwa

Wybory w drodze losowania sprawdziły się w starożytnych Atenach. Dlaczego nie spróbować dziś?

Mirosław Gryń: rysownik pulsara

Powiedzieć, że ilustruje nasze artykuły, to zbyt mało. Jego rysunki są indywidualną ścieżką prowadzącą przez ich punkty kontrolne. Przewijaj i daj się prowadzić.