Zamki z blasku. Krótki przewodnik po najnowszych średniowiecznych budowlach.

W najlepszym wydaniu są to ciekawe naukowe eksperymenty. W najgorszym (i najczęstszym) – popisy próżności i/lub wyrachowania. Pisze Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

USA i Rosja: szorstka kosmiczna przyjaźń

Rywalizacja między tymi dwoma krajami w kosmosie to gra o sumie niezerowej. Z jednej strony każde mocarstwo stawia na siebie, z drugiej – musi godzić się na współpracę, bo sieć wzajemnych zależności sięga zbyt daleko. I żadne sankcje tego nie zmieniły. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

Zakażenie drogą ustną. Jak plotki ze szlaków pocztowych umościły się w internecie

Rozprzestrzenianie się nieprawdziwych informacji jak chorób zakaźnych nie jest wyłącznie chwytliwą metaforą. Negatywne skutki też są podobne. I kiedyś, i współcześnie. Pisze Kasper Kalinowski. [Artykuł także do słuchania]

Odporność na fistaszki

Nowe terapie mogą uwolnić miliony dzieci i dorosłych od śmiertelnego zagrożenia alergią na orzeszki ziemne – jednego z najszybciej narastających problemów medycznych. Pisze Maryn McKenna.

Bieszczady: baza ludzi niezmiennie odmiennych

Przez tysiące lat ta kraina znajdowała się na skraju zamieszkanego świata, a ci, którzy ją w końcu uznali za swój dom, zostali z nich wygnani. Pisze Andrzej Hołdys. [Artykuł także do słuchania]

Marta Szulkin: Giną ludzie, a my o wróblach? Tak, przecież jesteśmy częścią przyrody także w czasie wojny

Religia, polityka i wojna – to czynniki, które rzadko uwzględnia się w badaniach przyrody. O opublikowanej w „Nature Cities” analizie, która wypełnia tę lukę, mówi jej współautorka prof. Marta Szulkin z Uniwersytetu Warszawskiego. [Artykuł także do słuchania]

Panda wielka: żarłoczna dyplomatka

Dziś to zwierzę jest bez wątpienia jednym z najważniejszych na świecie – zarówno z perspektywy biologicznej, jak i kulturowej czy politycznej. Mówi Piotr Parzymies, autor książki „Historia pandy wielkiej, czyli z bambusowego lasu na dyplomatyczne salony”. [Artykuł także do słuchania]

Kto zasłużył na słuszny wzrost i czy wyżej się już nie da

Od ponad wieku coraz dłużej żyjemy, kolejne pokolenia są coraz wyższe. Tyle że dynamika tych zmian bardzo w ostatnim czasie zwolniła. Czy już dotarliśmy do górnej granicy naszych możliwości biologicznych? [Artykuł także do słuchania]

Sokrates. Jaki był, co by dziś powiedział i czy w ogóle chciałby z nami rozmawiać

Platon porównuje go do gza kąsającego wielkiego konia, jakim są Ateny – filozofia ma bowiem wprawiać w niepokój, burząc stereotypowe wyobrażenia o świecie i ludziach. A to może być bolesne i irytujące – mówi biograf starożytnego uczonego prof. Krzysztof Łapiński. Rozmawia Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

Zwróciła małpom godność. Zmarła Jane Goodall

Jej kilkudziesięcioletnia praca badawcza oraz aktywistyczna doprowadziła do przeformatowania etologii i odwrócenia perspektywy naukowej o 180 stopni. Pisze Marta Alicja Trzeciak. [Artykuł także do słuchania]

Patrz w górę. Stamtąd lecą śmieci

Na niskiej orbicie okołoziemskiej znajdują się setki milionów obiektów. Każdy może się okazać większym lub mniejszym problemem. Pisze Olaf Szewczyk. [Artykuł także do słuchania]

Nie ma dobrego seksu – nie ma płodności. A nauka długo unikała tematu żeńskiego orgazmu

Skrótowy opis behawioru seksualnego samic pojawiał się najwyżej na końcu artykułów badaczy – raczej jako ciekawostka, dodatek do „prawdziwej” nauki, czyli tej sprowadzającej żeński rozród do sumy potomstwa urodzonego, wykarmionego i wypuszczonego w świat. To się zmienia. Powoli. Pisze Marta ALicja Trzeciak [Artykuł także do słuchania]

125-letni problem matematyczny doczekał się przełomu

Ujednolicenie trzech ujęć dynamiki płynów było trudnym wyzwaniem, ale być może naukowcy właśnie tego dokonali. Ich osiągnięcie bazuje na dekadach wcześniejszych odkryć. Wszystkie one były jednak uzupełnione jakimś zastrzeżeniem. Pisze Jack Murtagh. [Artykuł także do słuchania]

Jak Juno sobie poradziła z zawodnikiem wagi ciężkiej w Układzie Słonecznym

We wrześniu 2025 roku przedłużona misja sondy kosmicznej Juno dobiegnie końca. A jeśli nawet może zostać przedłużona, to statek kosmiczny nie będzie przecież działać wiecznie. W końcu sonda zanurkuje w burzliwe niebo Jowisza, co będzie oznaczało jej śmierć. Niezależnie od tego, kiedy to nastąpi, dziedzictwo sondy jest bezsporne. Pisze Robin George Andrews [Artykuł także do słuchania]

Tam, gdzie o przyrodę dba się specyficznie

Nie wszędzie osoby administrujące ochroną dzikich zwierząt kierują się restrykcyjnymi zasadami. Do niektórych parków narodowych celowo wprowadzono zwierzęta z zupełnie innych regionów świata, inne tylko z nazwy należą do całego narodu, bo w gruncie rzeczy w całości lub częściowo znajdują się w rękach prywatnych. Pisze Radosław Kożuszek [Artykuł także do słuchania]

Złamany „Van Gogh”, czyli szaleństwo w muzeum

Placówki, w których prezentuje się dzieła sztuki, dysponują narzędziami ochrony, jakich nigdy w historii nie miały, ale wykorzystują je nie do walki ze złodziejami. Większe problemy sprawiają niektórzy zwiedzający. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

Całun Turyński: cud czy oszustwo? Ten spór się nie skończy

Od wielu dekad niektórzy naukowcy próbują uwiarygadniać legendę Całunu Turyńskiego, inni chcą poznać jego prawdziwą historię. Ostatnio jedni i drudzy wykorzystują w tym celu – jakżeby inaczej – sztuczną inteligencję. Pisze Marcin Rotkiewicz. [Artykuł także do słuchania]

Powodzie: inżynierowie pobierają korepetycje u natury

Korpus Inżynieryjny Armii Stanów Zjednoczonych zachowuje się w nietypowy dla siebie sposób, a mianowicie współpracuje z przyrodą, zamiast ją niszczyć, jak to czynił przez dekady. Czy ten trend zwycięży? Pisze Erica Gies. [Artykuł także do słuchania]

Co migocze na Tytanie

Na tym największym księżycu Saturna lśnią w Słońcu wypełnione płynnym metanem falujące morza i jeziora. W Układzie Słonecznym poza nim i Ziemią. Pisze Przemek Berg. [Artykuł także do słuchania]

Podłość i medycyna. Historia Josepha Merricka

Epoka wiktoriańska, choć słynęła z postępu technologicznego i naukowego, była czasem niezwykłej hipokryzji i społecznej brutalności. Osobliwości cielesne nie wzbudzały współczucia, lecz ciekawość, najlepiej biletowaną. W takich czasach żył mężczyzna znany jako człowiek-słoń. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

HOPS – i już wiadomo, jak życie rozpoczynają planety

Dzięki teleskopowi Jamesa Webba pierwszy raz udało się uchwycić narodziny krzemowych kryształów w dysku wokół młodej gwiazdy – moment, który zapowiada powstawanie globów. [Artykuł także do słuchania]

Czy AI zastąpi historyków i zmieni historię? Odpowiedź w pięciu krokach

Pytanie, które całkiem niedawno brzmiałoby abstrakcyjnie, dziś staje się jednym z kluczowych dla humanistyki. Pracę mu poświęconą opublikował właśnie Jan Burzlaff, historyk z Cornell University.

Spór o pochodzenie Słowian trwa i robi się coraz ciekawszy

„Historię trzeba napisać na nowo”, „A jednak migracja”, „Badacze rozwikłali trudną zagadkę”. Takie nagłówki pojawiają się w mediach. Tymczasem „sensacyjne” badania wyjaśniające pochodzenie Słowian jedynie odświeżyły toczony od XIX w. spór. Pisze Agnieszka Krzemińska [Artykuł także do słuchania].

Gerard ’t Hooft: Fizyka kwantowa nie ma sensu

Moje podejście do świata, fizyki oraz innych dyscyplin powiązanych z fizyką polega na tym, że wszystko powinno być znacznie bardziej logiczne, bezpośrednie i „przyziemne” – mówi fizyk teoretyczny, laureat Nagrody Nobla Gerard ’t Hooft. Rozmawia Lee Billings. [Artykuł także do słuchania].

„Smok morski” wypłynął w Dorset

Skamieniałe szczątki smukłego trzymetrowego morskiego stworzenia o pysku długim jak miecz, z drobnymi zębami i potężnymi szczękami, zostały znalezione na wybrzeżu południowej Anglii. Zwierzę to otrzymało nazwę Xiphodracon goldencapensis – od greckich słów xiphos (miecz) i drakon (smok) – co doskonale oddaje jego wygląd. To najbardziej kompletny okaz ichtiozaura z pliensbachu (wczesna jura), jaki kiedykolwiek odkryto (zachował się w osadach formacji Charmouth). Wyróżnia się wyjątkową anatomią: miał kość łzową – niewielki element czaszki położony między oczodołem a nozdrzami – zaopatrzoną w charakterystyczne wypustki, które prawdopodobnie wzmacniały przednią część pyska lub stanowiły miejsce przyczepu tkanek miękkich. Jego szczęka była niezwykle rozbudowana, tworząc niemal cały dolny brzeg nozdrzy, podczas gdy u większości ichtiozaurów ten fragment budowało kilka różnych kości. To rzadkie rozwiązanie świadczy o wyspecjalizowanej budowie pyska tego gatunku. Na jego kościach zachowały się również ślady urazów – złamania, martwicze zmiany i zniekształcone zęby – sugerujące burzliwe życie i możliwe starcia z większymi drapieżnikami. (ji) Zdjęcie: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/spp2.70038

Tam, gdzie manty tworzą mapy

Dlaczego manty schodzą czasem na głębokości od 500 m do nawet 1250 m? Tak daleko od powierzchni nie ma przecież zbyt wiele pożywienia czy atrakcyjnych terenów rozrodczych. Uczeni z Peru, Indonezji i Nowej Zelandii postanowili rozwiązać tę zagadkę i założyli 24 zwierzętom urządzenia telemetryczne, które przez kilka lat gromadziły dane (w sumie zebrały informacje z niemal 47 tys. nurkowań). Okazało się, że wszystkie zejścia na głębiny miały wspólne cechy. Po pierwsze, zwykle poprzedzały migrację zwierzęcia. Po drugie, polegały na szybkim zejściu na dużą głębokość, bardzo krótkim pobycie na dnie i powolnym wynurzaniu się. Po trzecie, nie wykazywały oznak żerowania – np. oscylacji pionowych, czyli charakterystycznych przemieszczeń w warstwach wody wynikających z manewrowania pomiędzy skupiskami drobnych organizmów, którymi te ryby się żywią. W związku z tym autorzy analizy doszli do wniosku, że manty tworzą w głębinach „mentalne mapy” oceanu. Czyli zbierają informacje na temat temperatury, światła, tlenu czy pola magnetycznego na całej wysokości słupa wody. Sondują też swoje otoczenie, by lepiej zorientować się w przestrzeni przed dłuższą podróżą. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Ostatni łowcy Chile pozostawili ślady

Niewielkie osady i monumentalne pułapki z kamieni w kształcie litery V, zwane chacu, odkryli archeolodzy w chilijskich Andach, na wysokości 3–4 tys. m n.p.m. To tam, z dala od inkaskich fortec i rolniczych wiosek, przez tysiące lat ludzie polowali na dzikie wielbłądowate – wikunie i guanako. Nowe badania z wykorzystaniem zdjęć satelitarnych pokazują, że styl życia oparty na polowaniu i sezonowej mobilności przetrwał w tym regionie aż do czasów kolonialnych. Ci „ostatni łowcy” nie pasowali do hiszpańskich kategorii ani do współczesnych teorii o przejściu do rolnictwa. Byli jak cienie w krajobrazie – trudni do uchwycenia, ale obecni. I właśnie teraz, dzięki archeologii kosmicznej, zaczynamy ich widzieć. (ak) Ilustracja: A. Oyaneder

Poruszanie plemnikami

Jedna czwarta przypadków niepłodności wynika z zaburzonej (zwykle zmniejszonej) ruchliwości plemników, czyli z tzw. asthenozoospermii. Gamety dotknięte tą przypadłością są teoretycznie zdolne do zapłodnienia, ale nie potrafią dotrzeć do komórki jajowej (poprawniej: oocytu) i wniknąć do jej wnętrza. Uczeni z University of Osaka dokonali właśnie odkrycia, które w przyszłości może pomóc rozwiązać ten problem. Zidentyfikowali kluczowy „włącznik” ruchliwości plemników. Jest nim (wcześniej nieznane) białko TMEM217, które tworzy z innymi proteinami kompleks współodpowiedzialny za produkcję cAMP – cząsteczki aktywującej ruch witki. (mat) Ilustracja: Shutterstock

Pies to raczej nie nałogowiec

W ostatnich dniach w internecie pojawiło się wiele odniesień do badania opublikowanego w „Scientific Reports”. Źródła, które opisują wyniki tej analizy, podają zwykle, że piłki i inne zabawki działają na niektóre psy tak, jak uzależnienie (np. od alkoholu czy innych substancji) na ludzi. Warto jednak do tej interpretacji podejść z pewnym dystansem. To, co sprawia wrażenie uzależnienia, może być w istocie tzw. ekstremalną motywacją skierowaną na zabawki/zabawę (extreme motivation for toy play) lub stereotypią. Czyli takim zachowaniem, które ma wprawdzie nieprawidłową formę lub skalę, ale wynika z naturalnego, fizjologicznego dla danego gatunku behawioru. Na przykład: chomik może do upadłego kopać w rogu wybiegu, ponieważ ma silną, niezaspokojoną potrzebę drążenia korytarzy. Pies może przenosić na ulubiony przedmiot potrzebę zabawy, ruchu, tropienia, gryzienia czy interakcji. Dlaczego rozróżnienie ludzkiego uzależnienia i psiej „ekstremalnej motywacji” jest istotne? Ponieważ wymaga odmiennej terapii. W przypadku czworonogów kluczem do zapobiegania patologiom nie jest całkowite odcięcie od problematycznych zachowań czy bodźców, które je wywołują. Ważniejsze jest zapewnienie odpowiedniego środowiska i trybu życia, który pozwoli prawidłowo realizować naturalne instynkty. To oznacza, że bezwzględne wyciszenie mechanizmu, który leży u podstaw „zabawkowej obsesji”, nie jest zwykle konieczne, potrzebne jest jedynie pewne przekierowanie uwagi i/lub dawkowanie bodźców. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Zabarwianie i znikanie

Dlaczego jedne zwierzęta wolą ukrywać się przed drapieżnikami i stosować kamuflaż, a inne – rzucają się w oczy ostrzegawczymi barwami? Czy któraś z tych strategii jest skuteczniejsza? Na to pytanie postanowiło odpowiedzieć 56 (!) naukowców z kilkudziesięciu ośrodków badawczych, rozmieszczonych na 6 kontynentach. Przeprowadzili badania eksperymentalne w 21 unikatowych lokalizacjach i ustalili, że żadna z opcji nie jest bezwzględnie lepsza. Ich skuteczność różni się w zależności od środowiska, w jakim żyje dane zwierzę, w tym zwłaszcza od presji drapieżników. Tam, gdzie jest ich dużo, bardziej opłaca się schować, bo przy znacznej konkurencji łowcy są bardziej zdeterminowani i z większym prawdopodobieństwem sięgną nawet po toksycznie wyglądającą ofiarę. Odwrotnie jest w miejscach, gdzie drapieżnictwo nie jest tak intensywne. Uczeni wykazali, że duży wpływ na strategię ofiar mają również inne czynniki, np. intensywność oświetlenia (w ciemniejszych lokalizacjach lepiej sprawdza się kamuflaż). Wyniki tych badań ukazały się w „Science”. (mat) Zdjęcie: Liściec (Phyllium)./Shutterstock

Plastik szybko znika. Jeśli w zasadzie nie jest plastikiem

Pod względem wytrzymałości mechanicznej oraz odporności na działanie wysokich temperatur dorównuje wielu tradycyjnym plastikom wytworzonym z ropy naftowej. A po zakopaniu w ziemi rozkłada się całkowicie w ciągu zaledwie 50 dni. Mowa o tworzywie otrzymanym z bambusa przez naukowców z uniwersytetu w Harbinie w Chinach. Jego opis przedstawiają w najnowszym „Nature Communications”. Eksperymentowanie z bambusem jako surowcem do produkcji bioplastiku trwa nie od dziś. Do tej pory jednak nie udawało się uzyskać materiału tak wytrzymałego, że nadawałby się do zastosowania np. w budownictwie. Na dodatek obecnie wytwarzane bambusowe kompozyty zawierają domieszkę sztucznych tworzyw, co sprawia, że nie rozkładają się całkowicie. Dawei Zhao i jego współpracownicy twierdzą, że pokonali obie przeszkody. Ich bambusowy plastik wypadał w testach laboratoryjnych równie dobrze, jak wiele konwencjonalnych tworzyw. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Morze Północne ma gorączkę

Klimatolodzy i oceanografowie wciąż na różne sposoby analizują zdarzenia z późnej wiosny i lata 2023 r., kiedy to na północnym Atlantyku zanotowano rekordowe w historii pomiarów temperatury wód powierzchniowych. Najbardziej szokująca była skala tych wzrostów. Cienka, wierzchnia warstwa oceanu była przez kilka miesięcy cieplejsza o ok. 3 st. C, w porównaniu ze średnią wieloletnią. Do tej bezprecedensowej oceanicznej fali gorąca sprzed ponad dwóch lat powracają autorzy najnowszej publikacji w „Communications Earth & Environment”, skupiając się na Morzu Północnym oraz Morzu Celtyckim, jak nazywany jest kawałek Atlantyku na południe od Irlandii. Z ich analizy wynika, że w czerwcu 2023 r. temperatura wody w obu tych płytkich akwenach była wyższa od średniej o 2,9 st. C. Adam Scaife z University of Exeter z zespołem oceniają, że w przypadku Morza Północnego prawdopodobieństwo takich gorących epizodów wzrosło z 0,7 proc. w 1993 r. do 9,8 proc. obecnie. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

A jeśli gąbki były pierwsze?

W skałach sprzed ponad 541 mln lat naukowcy odkryli ślady biocząsteczek zachowane w minerałach. Najważniejszym tropem okazały się sterany – trwałe pochodne steroli, takich jak cholesterol, stanowiących element błon komórkowych. W próbkach z Omanu, Syberii i Indii zidentyfikowano rzadkie odmiany tych związków (C30 i C31), które dziś wytwarzają wyłącznie morskie gąbki. Aby upewnić się, że to naprawdę ich ślady, badacze postanowili odtworzyć całą drogę tych cząsteczek. Najpierw zbadali sterole obecne u współczesnych gąbek, a następnie w laboratorium stworzyli ich odpowiedniki. Później poddali je procesom naśladującym warunki panujące w głębi ziemi przez miliony lat – takim jak wysokie ciśnienie i powolne reakcje chemiczne. Eksperyment potwierdził: to autentyczne pozostałości starożytnych organizmów, a nie efekt procesów geologicznych. Wszystkie dowody wskazują na to, że pierwszymi zwierzętami na Ziemi były organizmy o miękkich ciałach, przypominające gąbki, które zamieszkiwały oceany jeszcze przed kambryjską „eksplozją życia”. (ji) Ilustracja: Jose-Luis Olivares, MIT

Domowe ognisko nie służy płucom

Funkcjonowanie tych organów u osób mających kominki na drewno przez osiem lat obserwowali naukowcy. Co istotne, to często ludzie zamożniejsi i ogólnie zdrowsi. Okazało się, że ich płuca starzały się szybciej niż u osób korzystających z innych źródeł ciepła. Dym z drewna wcale nie jest „niewinny” – zawiera substancje rakotwórcze podobnie jak papierosy. Przyczyną są mikroskopijne cząsteczki pyłu (PM2.5), które przenikają głęboko do dróg oddechowych i wywołują stan zapalny. Eksperci podkreślają, że nawet nowoczesne piece ekologiczne nie gwarantują pełnego bezpieczeństwa, a starsze urządzenia stanowią poważne zagrożenie. Ciepło w salonie może więc mieć wysoką cenę – płacimy za nie własnym oddechem. (ji) Zdjęcie: Shutterstock

Dzięki mrówce jogurt kojarzy się z trawą

Aby przekształcić mleko w jogurt, potrzebny jest odpowiedni starter, który zainicjuje fermentację i „poprowadzi” ją we właściwym kierunku. We współczesnych warunkach przemysłowych są nim np. bakterie kwasu mlekowego. Zamiast nich można jednak użyć… mrówek. Ten właśnie przepis na fermentację przetestowali autorzy pracy, która ukazała się na łamach „iScience”. Wykorzystali tradycyjną bułgarską i turecką recepturę, która polega na tym, by do świeżego mleka wrzucić kilka żywych mrówek (zwykle z rodzaju Formica), a następnie całe naczynie przykryć gazą i włożyć na noc do mrowiska. Dzięki kwasowi mrówkowemu i octowemu wytwarzanemu przez te owady, a także za sprawą unikatowego mikrobiomu, który zasiedla ich ciała oraz środowisko życia, uzyskuje się fermentowany produkt o smaku „lekko kwaskowatym, ziołowym, kojarzącym się nieco z trawą”. Autorzy eksperymentu uważają, że taki produkt spożywczy może zawierać więcej prozdrowotnych składników, niż jogurt wytwarzany przemysłowo. Przestrzegają jednak, że dzikie mrówki mogą być siedliskiem patogenów – nie można wykluczyć, że niektóre z nich są szkodliwe dla człowieka. (mat) Zdjęcie: Shutterstock Link do badań źródłowych: https://www.cell.com/iscience/fulltext/S2589-0042(25)01856-5

Po co danio wpatruje się w kropki

Co sprawia, że jedni potrafią na długo skupić uwagę, a inni rozpraszają się już po krótkiej chwili? Czy decydujące znaczenie mają tu geny, czy środowisko? Z badań opublikowanych w „Science Advances” wynika, że obie te zmienne mają równorzędne znaczenie. W każdym razie, jeśli jest się rybą. To na tych zwierzętach przeprowadzono bowiem eksperymenty, które miały odpowiedzieć na postawione na początku pytanie. Ich autorzy poddawali danio pręgowane testom na skupienie: miały wpatrywać się w uporządkowany rząd kropek i ignorować chaotyczne wzory znajdujące się w tle. Ponieważ ryby pochodziły z różnych linii genetycznych oraz środowisk bytowych, uczeni byli w stanie ocenić, które czynniki decydowały o zdolnościach badanych osobników. Tego typu wyników nie można oczywiście bezpośrednio przekładać na konkluzje dotyczące człowieka. Autorzy projektu uważają jednak, że ich eksperymenty mogą być wykorzystywane np. do ćwiczenia modeli oceniających skupienie. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Fortele ryb na foki nie działają

Wibrysy fok są tak czułe, że potrafią wyczuć nawet kilkucentymetrowe wiry pozostawione w wodzie przez uciekające ryby. Autorzy pracy opublikowanej właśnie w „Journal of Experimental Biology” dowiedli, że te morskie drapieżniki są w stanie analizować ślady wodne z precyzją sięgającą kilkunastu milimetrów. Czyli odróżniają jeden wir od innego nawet wtedy, gdy różnica ich średnicy wynosi zaledwie 17,6 mm. Ta umiejętność rozpoznawania rozmiarów obiektów ma duże znaczenie, ponieważ pierzchające ryby stosują fortele: tworzą małe, boczne zawirowania wody, które mają zmylić trop. Jeśli foka potrafi szybko i sprawnie odróżnić duży ślad wodny od mniejszego, jej szansa na udane polowanie jest znacznie większa. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Precyzja cięcia daje spadochron

Inspirując się japońską sztuką wycinania z papieru (kirigami), naukowcy stworzyli nowy typ spadochronu. Zamiast skomplikowanego szycia, wystarczy wykonać laserem odpowiednie nacięcia w płaskim dysku z tworzywa sztucznego. Pod wpływem oporu powietrza rozwija się on w stabilny, podobny do wazonu kształt, przypominający również nasiona mniszka lekarskiego (dmuchawca). Taka konstrukcja może znacznie uprościć produkcję i obniżyć koszty. Podczas jednego z testów, prototyp z powodzeniem dostarczył butelkę z wodą upuszczoną z drona. Dzięki swej prostocie i celności, spadochrony kirigami mogą znaleźć zastosowanie np. w zrzutach pomocy humanitarnej. (mr) Zdjęcia: David Melancon, Frédérick Gosselin

Beton z energią

Naukowcy z MIT (m.in. Damian Stefaniuk) opracowali beton przewodzący prąd dzięki nanocząstkom węgla i wypełnieniu jego porów elektrolitem. Nanocząstki działają jak miniaturowe superkondensatory, bez pogarszania wytrzymałości materiału. Już w 2021 r. osiągnięto 300 Wh/m sześc., a dzięki nowym elektrolitom udało się zwiększyć gęstość energii 10-krotnie. Powstały prototypy: moduł 12 V i łuk 9 V, które łączą funkcję konstrukcyjną z magazynowaniem energii, otwierając drogę do zastosowań w budownictwie i monitorowaniu stanu konstrukcji. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Chemia przyspiesza

W rozwoju chemii bardzo użyteczną metodą badawczą jest UV-Vis. Urządzenie mierzy, jak związki chemiczne absorbują światło, co pomaga w ich identyfikacji oraz analizie wielu ich właściwości. Wyższa szkoła jazdy to pomiary UV-Vis w trakcie reakcji chemicznej. Takie podejście jest skomplikowane i czasochłonne, ale pozwala na bieżąco rejestrować, jakie substancje się wydzielają. Teraz proces może kolosalnie przyspieszyć – w „Nature” opisano zautomatyzowaną platformę, która dzięki robotycznym manipulatorom i algorytmom AI przeprowadza nawet tysiąc takich eksperymentów dziennie. Jednym z dwóch kierowników badania jest Polak: prof. Bartosz A. Grzybowski. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Hipopotam wskazuje na daleką wymianę

Długość – dziesięć centymetrów. Waga – jedenaście gramów. Kształt – wydłużony, z jednej strony zaostrzony, z drugiej ułamany. Gdy w 1974 r. odkryto ten dziwny przedmiot w osadzie Bòbila Madurell nieopodal Barcelony, uznano go po prostu za kościany szpikulec. Dopiero teraz okazało się, że to kawałek siekacza hipopotama z III tys. p.n.e. A dokładniej – pierwszy dowód na istnienie dalekosiężnych szlaków wymiany, sięgających z Afryki do Katalonii. Do czego służył ten przedmiot? Nie jest to ani idol, ani ozdoba nie ma bowiem śladów zawieszania czy zarysów twarzy. Badacze przypuszczają, że mógł pełnić funkcję mieczyka tkackiego – szczególnie że w tej samej chacie znaleziono przęśliki ceramiczne. A więc kobiece narzędzie pracy, które samo w sobie staje się symbolem sieci powiązań sięgających poza Morze Śródziemne. Dodajmy do tego warstwę czerwonego pigmentu, naniesionego celowo – z mieszaniny tlenków żelaza i substancji organicznych. Czerwień miała w neolicie silne znaczenie symboliczne. Kto wie, może barwiono nim tkaniny o szczególnym przeznaczeniu rytualnym lub społecznym. (ak) Zdjęcie: Ramón Álvarez Arza, Universitat de Barcelona

Mleko wolne od wirusów

Pasteryzowane mleko jest bezpieczne do spożycia nawet wtedy, gdy zawiera cząstki wirusów wysoce zjadliwej grypy ptaków – wynika z badań opublikowanych właśnie w „Science Advances”. W 2024 r. patogen ten wykryto u amerykańskich krów. Wkrótce okazało się, że przenika on w dużych ilościach do ich mleka, gdzie zachowuje zakaźność. Badania eksperymentalne wykazywały, że typowa, przemysłowa pasteryzacja inaktywuje mikroby z grupy H5N1. Pojawiły się jednak wątpliwości: czy zawieszone w mleku białka wirusa nie stanowią zagrożenia dla zdrowia, nawet jeśli sam patogen został inaktywowany (np. pozbawiony integralności lub kluczowych do przetrwania elementów). Nowa praca dowodzi, że odizolowane od wirionu proteiny tracą infekcyjność. Dla poszerzenia kontekstu dodajmy, że w Polsce regularnie notuje się nowe ogniska wysoce zjadliwej grypy ptaków, ale w tej chwili jedynie u drobiu. (mat) Zdjęcie: Pixabay

Co nam daje kolor skóry

Gdyby spojrzeć na genomy trojga ludzi – z albinizmem oraz o jasnej i ciemnej karnacji – to okazałoby się, że w ich DNA nie ma żadnej jakościowej cechy, która odpowiada za taki lub inny kolor skóry. Jest za to cała masa genów, które działają jak suwaki na konsoli: zwiększają lub zmniejszają wysycenie melaniną i wzmacniają albo osłabiają wzajemnie swoje działanie. Francusko-brytyjski zespół uczonych odkrył właśnie, że jednym z takich regulatorów jest gen OCA2. Do tej pory był kojarzony głównie z albinizmem, ponieważ niektóre jego warianty (dziedziczone autosomalnie recesywnie) skutkowały całkowitym brakiem melaniny. Z nowych badań wynika jednak, że mutacje w obrębie OCA2 (skutkujące np. pomijaniem jego 10 eksonu) odgrywają ważną rolę w regulacji melanogenezy każdego człowieka. Uczeni opisują efekt jego działania jako dawkozależne kontinuum efektów fenotypowych. Czyli: „ile genu, tyle melaniny”. (mat) Zdjęcie: Wikipedia

Mowa w bezruchu i ciszy

Interfejsy mózg-komputer kojarzą się z chipami odczytującymi fale mózgowe. AlterEgo, urządzenie Arnava Kapura, działa inaczej: analizuje minimalne sygnały nerwowo-mięśniowe twarzy i dzięki AI zamienia je na mowę. Pozwala przeglądać internet lub rozmawiać z innymi przez słuchawki odbierające sygnał. To kompaktowe, nieinwazyjne rozwiązanie może zrewolucjonizować życie osób sparaliżowanych, a także tych, którzy chcą komunikować się w całkowitej ciszy. „Daje ci moc telepatii, ale tylko w odniesieniu do myśli, którymi chcesz się podzielić” – mówi nieco górnolotnie Kapur. (trt) Zdjęcie: Arnav Kapur prezentuje AlterEgo/MIT

O krótkiej schadzce trzech rekinów

Zachowania godowe rekinów z gatunku Stegostoma tigrinum są dość słabo poznane. Na wolności rzadko udaje się udokumentować ich kopulację, dlatego doniesienie opublikowane właśnie na łamach „Journal of Ethology” jest niezwykłe. Jego autorzy uwiecznili trzy osobniki podczas – jak to określono – sekwencyjnego seksu. Opisali to zdarzenie w ten sposób: najpierw jeden z samców kopulował z samicą przez 63 sekundy, a potem drugi – tym razem przez 47 sekund. Po akcie „oba rekiny płci męskiej opadły na dno i odpoczywały, a ich partnerka odpłynęła”. Ponieważ osobniki płci męskiej bywały widywane w tych okolicach (wybrzeża Nowej Kaledonii) już w 2018 r., a samica była „przyjezdna”, niewykluczone, że u tego gatunku samce mogą zajmować swoje terytoria, a samice – odwiedzać partnerów na krótkotrwałe schadzki. Nie ma dowodów na to, by zawsze przebiegały one w taki sposób, jak opisano to powyżej. Większa liczba partnerów może jednak sprzyjać sukcesowi reprodukcyjnemu samicy – kiedy lęg ma więcej niż jednego ojca, cechuje się wysoką różnorodnością genetyczną, a to zwiększa szansę na przetrwanie potomstwa. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Jak pewien nielot przemierzył ocean

Perfekcyjnie zachowany w Wyoming mostek Lithornis promiscuus sprzed 56 mln lat zeskanowali w 3D naukowcy. I porównali go z setkami współczesnych ptaków. Analizy morfometryczne i modele statystyczne pokazały, że lithornit nie był krótkodystansowym sprinterem, lecz maratończykiem przestworzy. Jego aparat lotu przypominał ten, który dziś pozwala czaplom czy mewom na spokojne, rytmiczne trzepotanie skrzydłami i długotrwałe wędrówki powietrzne. To oznacza, że przodkowie bezgrzebieniowców – dzisiejszych strusi, nandu, emu i kiwi – potrafili pokonywać ogromne dystanse, a utrata zdolności do unoszenia się w powietrzu pojawiła się później, i to wielokrotnie. A zagadka „jak nieloty trafiły na odległe kontynenty i wyspy” przestaje być tajemnicą: najpierw był lot i kolonizacja, a dopiero potem redukcja skrzydeł i przejście na tryb naziemny – gdy życie było już wystarczająco wygodne i bezpieczne. (ji) Ilustracja: Sheatherius, CC BY-SA 4.0/Wikipedia

Nanopomoc dla oczu

Schorzenia siatkówki często są związane z dużym stresem oksydacyjnym, który prowadzi do nadmiernego ukrwienia tej części oka. Naturalnym sposobem walki są przeciwutleniacze, jednak środowisko oka jest trudno dostępne dla tradycyjnych leków. Chińscy badacze zaproponowali więc w najnowszym „Science Advances” krople do oczu z nanocząstkami – kapsułkami zawierającymi specjalny enzym PolyRu, zmodyfikowany cholesterolem i kilkoma innymi składnikami, aby zwiększyć przenikalność. Krople przetestowano na myszach i uzyskano pozytywne wyniki. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Modrosójka i modrowronka doczekały się potomstwa

„Wykryliśmy pierwszy znany przypadek naturalnej hybrydyzacji modrosójki błękitnej i modrowronki zielonej”. To nie łamaniec językowy, lecz konkluzja z badań opublikowanych w „PLOS Genetics”. Ich autorzy za pomocą testów genetycznych potwierdzili, że nietypowo upierzony osobnik zaobserwowany niedawno przez ornitologów, jest potomkiem samicy należącej do gatunku Cyanocorax yncas oraz samca Cyanocitta cristata. W przeszłości zasięgi obu tych taksonów nie nakładały się na siebie – jeden żył na terenie Meksyku i południowego Teksasu, drugi trzymał się wschodniej części Ameryki Północnej. Zmiana klimatu sprawiła jednak, że w ostatnich latach oba ptaki poszerzyły zasięgi: modrowronki przeniosły się nieco na północ, a modrosójki – na zachód. Tak spotkały się w okolicach San Antonio. Zdaniem autorów badania zmiana klimatu doprowadzi do powstania większej liczby tego typu hybryd. To ważny kierunek ewolucji współczesnych zwierząt, któremu trzeba poświęcić więcej uwagi – podsumowują uczeni. (mat) Ilustracja: Od lewej: Modrosójka błękitna, Cyanocitta cristata/Travis Maher, Cornell Lab of Ornithology, Macaulay Library. Osobnik hybrydowy/Brian R. Stokes. Modrowronka zielona, Cyanocorax yncas/Dan O'Brien, Cornell Lab of Ornithology, Macaulay Library.

Pies potrafi...

... kategoryzować przedmioty na podstawie ich funkcji, a nie tylko cech fizycznych (wyglądu, kształtu itp.) – wykazali autorzy pracy opublikowanej w „Current Biology”. Aby tego dowieść, nauczyli czworonogi dwóch komend: „pull” (przeciąganie) oraz „fetch” (aportowanie), przypisanych do zabawek służących do jednej lub drugiej czynności. Zwierzęta szybko nauczyły się rozpoznawać te etykiety. Na drugim etapie eksperymentu uczeni zaprezentowali psom nieznane i nienazwane wcześniej przedmioty. Okazało się, że badane osobniki potrafiły rozszerzyć stare etykiety na nowe obiekty, nawet jeśli wyglądały one zupełnie inaczej niż te, z którymi zwierzęta miały wcześniej do czynienia. Te wyniki są ważne, ponieważ dowodzą, że psi mózg sprawnie integruje bodźce językowe z danymi pamięciowymi, a także potrafi w kreatywny sposób interpretować te zasoby. Dla opiekunów tych zwierząt nie jest jednak zapewne dużym zaskoczeniem to, że psy skupiają się bardziej na funkcji zabawki, niż na tym, czy jest ona okrągła, czy owalna, niebieska, czy żółta. Poza tym czworonogi mogą się wykazywać dużą kreatywnością i bawić się tą samą zabawką na wiele różnych sposobów. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Dinozaur mały, ale za to z jaką głową

Sugestywna ilustracja pokazuje dwa dinozaury zderzające się głowami, być może podczas jakiejś walki godowej. To pachycefalozaury, których cechą charakterystyczną była potężna górna część czaszki. Do tej grupy gadów należały gatunki o różnych rozmiarach- największe znane miały nawet 5 m długości. W najnowszym „Nature” naukowcy informują o odkryciu najstarszej i zarazem najbardziej kompletnej skamieniałości pachycefalozaura, który żył w Mongolii przed 115–108 mln lat i był raczej niedużym zwierzęciem, osiągał bowiem długość ok. metra. Otrzymał imię Zavacephale rinpoche – niczym ważny buddyjski lama. (hold) Ilustracja: Masaya Hattori.

Wąchanie to nowe jedzenie?

Percepcja słodkiego smaku i „słodkiego” zapachu (np. owocowego, karmelowego) to dla mózgu w zasadzie to samo – wykazały badania przeprowadzone przez uczonych z Karolinska Institutet i opublikowane w „Nature Communications”. Autorzy tej pracy poddali badanych funkcjonalnemu rezonansowi magnetycznemu (fMRI) i ustalili, że ich układy nerwowe reagują podobnie na bodźce pochodzące z kubków smakowych i z nabłonka węchowego. Co więcej, okazało się, że integracja sygnałów organoleptycznych następuje już w korze smakowej, czyli na dość podstawowym poziomie. Do tej pory sądzono natomiast, że bodźce pochodzące z nosa i z jamy ustnej są spajane w jedno wrażenie „dalej” na szlaku nerwowym, czyli w korze czołowej, do której sygnały zmysłowe docierają na końcu. Te odkrycia można wykorzystać w interwencjach dietetycznych – uważają uczeni. Na przykład, osoby, które spożywają za dużo słodzonych napojów, mogłyby przestawiać się na zdrowsze opcje, pijąc pachnącą słodko wodę. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Etyka i AI nie idą w parze

Delegowanie zadań na sztuczną inteligencję może nasilać nieetyczne zachowania człowieka – wynika z badania opublikowanego w najnowszym „Nature”. W eksperymentach, których uczestnicy mogli oszukiwać dla zysku (np. w scenariuszu z unikaniem płacenia podatków), ludzie chętniej łamali zasady, gdy „brudną robotę” wykonywała za nich maszyna. Dzieje się tak m.in. dlatego, że łatwo jest wydać AI nieprecyzyjne polecenie, np. „maksymalizuj zysk”, co pozwala zachować pozory niewinności i zdystansować się moralnie od oszustwa. Ponadto w trakcie eksperymentów okazało się, że podczas gdy ludzie często odmawiali wykonania w pełni nieetycznych poleceń, modele AI (takie jak GPT-4) były niemal bezkrytyczne i wykonywały je w ponad 90 proc. przypadków. (mr) Ilustracja: Shutterstock

Hydrożelowy sposób na trądzik

Aktywne plastry, nasycone substancjami leczniczymi, które będą przenikać do skóry i organizmu to dziś wdzięczna i często badana działka nauk medycznych. W najnowszym „ACS Nano” opisano hydrożelowy plaster na trądzik. Wyposażony jest w elektrodę magnezową, która reaguje z tlenem z powietrza i generuje pole elektryczne – pod jego wpływem lek (klindamycyna) migruje z hydrożelu w kierunku zmiany trądzikowej. Co więcej, jest bardzo elastyczny, co wskazuje na jego duży potencjał dla inteligentnej medycyny. Wyniki testów są obiecujące, tyle że na razie przeprowadzano je tylko na szczurach. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Po dinozaurach nastały lasy

Dinozaury miały ogromny wpływ na ziemskie krajobrazy – dowodzą naukowcy z University of Michigan w pracy opublikowanej w „Communications Earth & Environment”. „Były bardzo skutecznymi inżynierami ekosystemów” – mówi paleontolog Luke Weaver, główny autor badań, które wykazały, że wkrótce po zniknięciu dinozaurów ziemskie lądy pokryły się gęstymi lasami. Wcześniej bujne lasy nie miały większych szans na ekspansję, ponieważ były systematycznie przerzedzane przez mezozoiczne olbrzymy. Jak widać, nie jesteśmy pierwszymi mieszkańcami Ziemi, którzy zaczęli ją przeobrażać. (hold) Ilustracja: W czasach dinozaurów (na dole), po nich zniknięciu. (na górze)/Julius Csotonyi

Gwizd starożytnego policjanta

3300-letni gwizdek z czasów faraonów znaleziono w Amarnie – mieście wzniesionym przez Echnatona. Wykonano go z perforowanej kości palców krowy. Przedmiot leżał w pobliżu królewskiego grobowca. Naukowcy sugerują, że należał on do starożytnego „policjanta” strzegącego świętego miejsca pochówku. To może być dowód, że już trzy tysiące lat temu organizowano ochronę w królewskich nekropoliach. (ak) Zdjęcie: Michelle Langley

Przodek jaszczurek i węży wylegiwał się na piasku

Dziesięć lat temu paleontolog Rob Coram wybrał się na plażę nad Kanałem La Manche w hrabstwie Devon w południowo-zachodniej Anglii. Nie zamierzał się jednak opalać, ale chciał zapolować na skamieniałości tkwiące w nadmorskich klifach. Tym razem interesowały go skały z triasu – pierwszego okresu ery mezozoicznej, kiedy na Ziemi nie było jeszcze dinozaurów, ale były inne gady. Szczęście sprzyja przygotowanym. Uwagę badacza przykuła kilkucentymetrowa kosteczka, która po odsłonięciu okazała się fragmentem doskonale zachowanego szkieletu najstarszego znanego przodka jaszczurek, węży i sfenodontów (z tych ostatnich pozostała już tylko nowozelandzka hatteria), razem tworzących ród Lepidosauria. Wykazały to badania przeprowadzone już w laboratorium pod kierunkiem paleontologicznej sławy – Michaela Bentona z University of Bristol. Jego zespół oszacował, że ów przodek – nazwany Agriodontosaurus helsbypetrae – żył 242 mln lat temu, miał potężne zęby, elastyczne szczęki, używał jadu i zajadał się owadami. Szczegóły odkrycia opisuje najnowsze „Nature”. (hold) Ilustracja: Bob Nicholls

Kiedy komórki muszą odejść

W tkankach nabłonkowych (naskórek, wyściółka jelit, wnętrze jamy ustnej itp.) życie jest stanem bardzo krótkotrwałym. Stare komórki są nieustannie zastępowane młodymi i „wypychane” poza organizm, gdzie – pozbawione składników odżywczych pochodzących od podścieliska – giną. Jak rozstrzygnąć, które z nich mają już zostać złuszczone, a które nadal mogą pozostać w macierzy? Sam wiek nie ma tu decydującego znaczenia, bo komórki znajdujące się w bliskim sąsiedztwie są swoimi rówieśniczkami. Autorzy pracy, która ukazała się w „Nature”, dowiedli, że w „sytuacjach spornych” o losie komórek przesądza ich poziom energii. Te, które mają duże zapasy ATP (adenozynotrifosforanu), mogą pozostać w ciele, a te, u których „energetycznej waluty” jest już mało, muszą odejść. (mat) Ilustracja: Shutterstock

Ten robot jest jak ptak

Co jakiś czas podejmuje się próby zbudowania robota trzepoczącego, który mógłby patrolować pola uprawne albo lotniska i odstraszać ptaki. Żeby jednak osiągnąć taką szybkość poruszania skrzydłami, jaką osiągają zwierzęta trzeba stosować masywne siłowniki, przez co robot staje się zbyt ciężki. W najnowszym „Science Advances” opisano projekt robota RoboFalcon2.0, w którym naukowcy zastosowali własny mechanizm z lekkimi siłownikami, aby rozwiązać ten problem. Jest wielkości średniego ptaka, potrafi samodzielnie startować i latać w różnych kierunkach. (trt)

Pluskwiak sprzed 99 mln lat uwodził kolorem i był pracowity

W bursztynie z Birmy naukowcy odkryli doskonale zachowanego owada, jakiego świat jeszcze nie widział. Jego egzoszkielet mieni się zielenią przechodzącą w fiolet — efekt ten nie był dotąd znany u prymitywnych pluskwiaków z rodziny tarczników (Aradidae), zwykle skrywających się pod korą drzew. Ten niezwykły okaz otrzymał nazwę Shaykayatcoris michalskii i jest najstarszym znanym przedstawicielem podrodziny prosympiestyn (Prosympiestinae). W bursztynie, obok owada, znaleziono liczne ziarna pyłku, z których część przylgnęła nawet do jego ciała. Sugeruje to, że Shaykayatcoris odwiedzał kwiaty i prawdopodobnie pełnił funkcję jednego z pierwszych zapylaczy w dziejach. Znalezisko ma także ogromne znaczenie biogeograficzne. Dziś prosympiestyny występują głównie w Australii Wschodniej, Nowej Zelandii i Chile, co wskazuje na ich pochodzenie z dawnej Gondwany. Okaz z birmańskiego bursztynu potwierdza więc, że już w kredzie ta linia pluskwiaków była szeroko rozprzestrzeniona na terenach dawnego superkontynentu. (ji) Rekonstrukcja: Márton Zsoldos

Zmiana klimatu jest także zbyt słodka

Im jest cieplej, tym chętniej konsumujemy płyny, lody i innych schłodzone przysmaki – żadne to odkrycie. Gorzej, że wśród tych produktów dominują te z dużą zawartością cukru. Autorzy przeprowadzonych w USA badań, które publikuje „Nature Climate Change”, przyjrzeli się danym na temat zakupów spożywczych dokonywanych przez gospodarstwa domowe w latach 2004–2019. Zauważyli może nie idealną, ale dość ścisłą zależność pomiędzy wzrostem średniej temperatury rocznej w konkretnym regionie kraju a wzrostem spożycia cukru wśród jego mieszkańców. Naukowcy zwracają uwagą, że ocieplenie klimatu, szczególnie jeśli towarzyszyć mu będzie nasilenie okresów suszy i upałów, może mieć dodatkowe negatywne konsekwencje dla tych osób, które chętnie sięgają po słodzone produkty. Zalecają, by już teraz popracować nad zmianą diety na zdrowszą. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

O młodych pterozaurach, które zabiła burza

Dwa szkielety młodziutkich pterozaurów sprzed 150 mln lat, zachowane w niemal idealnym stanie odkryli naukowcy w wapieniach Solnhofen w Niemczech. Maluchy nazwano „Lucky I” i „Lucky II”. Najprawdopodobniej zginęły podczas gwałtownej burzy – wskazują na to obrażenia kości i osady, w których je znaleziono. Te same silne wiatry zniosły je bowiem nad taflę słonego jeziora, gdzie szybko opadły na dno. Dzięki tej katastrofie i błyskawicznemu pogrzebaniu możemy dziś zobaczyć każdy szczegół ich delikatnych kości. Do niedawna sądzono, że w niektórych rejonach młode pterozaury dominowały liczebnie. Dziś wiadomo, że to mylne wrażenie, wynikające z faktu, iż niedojrzałe osobniki częściej ginęły podczas katastroficznych zjawisk naturalnych. W tej samej warstwie osadu odkryto wiele innych szczątków młodych pterozaurów, lecz większość jest fragmentaryczna i gorzej zachowana. Dorosłe, silniejsze osobniki zwykle unikały takich zagrożeń, dlatego ich szkielety rzadko trafiają do zapisu kopalnego. (ji) Ilustracja: Rycina 1. Młode Pterodactylus antiquus z widocznymi złamaniami skrzydeł (sylwetka myszy domowej dla zachowania skali).

Owad to, czy może liść? Drapieżniki miały problem

Na terenie dzisiejszych północno-wschodnich Chin 163 miliony lat temu rozciągały się ciepłe, wilgotne lasy. Wiatry poruszały pióropuszami bennetytaleanów – pradawnych roślin przypominających palmy i sagowce. Z drzew spoglądały małe drapieżne ssaki, a o obecności owadów świadczyło jedynie delikatne, rytmiczne brzęczenie. Przodkowie dzisiejszych świerszczy i koników polnych, zamieszkujący te tereny, nauczyli się perfekcyjnie naśladować liściaste struktury. Nowe badania opisują trzy gatunki jurajskich prostoskrzydłych, zachowanych w tej samej skale wraz z florą, na której wzorowały swój wygląd. Każdy gatunek stosował odmienną strategię kamuflażu. Jedne kopiowały całe pióropusze zieleni, inne jedynie drobne fragmenty – tak, by wyglądać, jak naturalna część roślinnego segmentu. Ich skrzydła pokrywały ciemne paski, drobne żyłki, subtelne kąty i nierówności, tak realistyczne, że drapieżniki bez trudu dawały się zwieść. Dziś, patrząc na te skamieniałości, widzimy dowód na to, że ewolucja od zawsze grała w tę samą grę: przeżyjesz, jeśli potrafisz się ukryć. Ilustracja: Przednie skrzydła Aboilinae i naśladowane przez nie liście Anomozamites. Po lewej: Sigmaboilus sp. 2 i Anomozamites cf. Kuzhuensis zdeponowany w Instytucie Paleontologii Kręgowców i Paleoantropologii w Pekinie, Chiny. Po prawej: Aboilus stratosus, Sigmaboilus i Anomozamites nilssonii ze środkowej jury w Yorkshire w Wielkiej Brytanii (zdjęcie udostępnione przez Hansa Steura).

Najstarszy ankylozaur: ekstremalny pancerz i broń ogonowa

W jurajskich skałach Maroka odkryto skamieniałą bestię. Nowy okaz Spicomellus afer z formacji El Mers III miał pancerz tak ekstrawagancki, że nie ma mu równych wśród kręgowców – ani żywych, ani wymarłych. Kolce, płytki, złożone osteodermy oraz jednolita, bogato zdobiona tarcza na krzyżu tworzą z niego prawdziwy „opancerzony cud” ery dinozaurów. Jego najpotężniejsze uzbrojenie kryło się w ogonie. Znaleziono tzw. kręgi „rękojeści” – elementy charakterystyczne dla maczugi ogonowej, co przesuwa moment pojawienia się tej broni aż o ok. 30 mln lat wstecz, prosto do jury. Szyję okalał półpierścień z parą gigantycznych kolców (jeden miał aż 87 cm). Taki „barokowy” pancerz był kosztowny w produkcji i prawdopodobnie służył głównie do popisów oraz walk godowych, a dopiero później u kredowych potomków przekształcił się w formę czysto obronną, gdy wzrosła presja drapieżników. Kości i pancerz mówią też wiele o rodowodzie tego ankylozaura, potwierdzając gondwańskie początki grupy, co jest sprzeczne z wcześniejszymi hipotezami o ich „południowej” linii rozwojowej. (ji) Ilustracja Matthew Dempsey.

Łowca fentanylu nie daje się zwieść

„Fentanyl-Hunter” – platformę opartą na sztucznej inteligencji, która potrafi wyszukiwać metabolity (produkty przemiany w organizmie) fentanylu, stworzyli naukowcy z Chin. To odpowiedź na problem pojawiania się coraz to nowszych jego pochodnych, czyli chemicznych wariantów tej substancji (stworzonych, by np. unikać wykrycia przez standardowe testy). Podczas badań laboratoryjnych na próbkach ludzkich komórek wątroby narzędzie zidentyfikowało 27 nieznanych wcześniej metabolitów. Z kolei w próbkach moczu – łącznie cztery kolejne metabolity. Platforma z powodzeniem znalazła też biomarkery fentanylu i jego pochodnych w ponad 250 próbkach ludzkich i środowiskowych (m.in. w ściekach i wodzie morskiej) pochodzących z ośmiu krajów. Zdaniem twórców platformy, może ona wesprzeć działania w obszarze zdrowia publicznego i pomóc organom ścigania. (mr) Zdjęcie: Shutterstock

Dobrostan to sprawa podwójna

Mogłoby się wydawać, że dobre i złe samopoczucie (wellbeing oraz illbeing) są biegunami tej samej osi: kiedy człowiek czuje się źle, „suwak” jego odczuć przesuwa się w jedną stronę, a kiedy dobrze – w drugą. Zutorzy pracy, która ukazała się w „PLOS Menthal Health”, wykazali jednak, że takie postrzeganie dobrostanu jest nieprawidłowe. Przeanalizowali sytuację życiową i zmienne psychologiczne ponad 8 tys. osób i ustalili, że aby osiągnąć wysoką jakość życia, należy traktować wellbeing oraz illbeing jako dwa odrębne obszary, którymi trzeba zarządzać osobno. Pierwszym – dbając o zdrowy tryb życia, wartościowe kontakty społeczne czy codzienne przyjemności. Drugim – rozładowując stres, lecząc dolegliwości zdrowotne, redukując cierpienie. Tylko działając na oba te obszary, można efektywnie podnosić poziom swojego dobrostanu – konkludują uczeni. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Jak swój mózg kurczą ryjówki aksamitne

Sorex araneus to mierzące kilka centymetrów ssaki występujące powszechnie niemal w całej Europie, w tym w Polsce. Mają bardzo wysokie tempo metabolizmu, a jednocześnie żyją w strefie klimatu umiarkowanego, gdzie notuje się zmienność pór roku. Dlatego muszą stosować kreatywne sposoby na oszczędzanie energii w miesiącach, w których ich ulubione pożywienie (owady) jest niemal niedostępne. Jedną z najbardziej spektakularnych wykształconych przez nie adaptacji jest zmniejszanie mózgu na zimę. Gdy brakuje pożywienia, ten energochłonny narząd kurczy się u nich aż o 9 proc. Uczeni z Max Planck Institute próbowali odkryć, jak to możliwe, że te maleńkie ssaki tracą niemal jedną dziesiątą tkanki nerwowej, a jednak nie doznają trwałych uszkodzeń neurologicznych. Okazało się, że kluczem do sukcesu jest „odsysanie” wody z neuronów. W niesprzyjających porach roku ryjówki „wysuszają” swoje komórki nerwowe, a na wiosnę ponownie napompowują je wodą. Dzięki temu, gdy żywności jest pod dostatkiem, odzyskują pełną sprawność neurologiczną. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Do łazienki bez smartfona. Dla własnego dobra

Czy korzystanie z telefonu w toalecie zwiększa ryzyko hemoroidów? Dotychczasowe studia przypadków oraz dowody anegdotyczne wskazywały, że tak. Brakowało jednak wiarygodnego rozstrzygnięcia – takiego, które bazowałoby na solidnych danych i rzetelnej metodologii. Autorzy pracy, która ukazała się właśnie w „PLOS One”, postanowili zapełnić tę lukę we wiedzy. Przeanalizowali wyniki kolonoskopii oraz nawyki toaletowe 125 dorosłych osób. Wykazali, że korzystanie z telefonu podczas pobytu w ubikacji zwiększa ryzyko żylaków odbytu o 46 proc., ponieważ przedłuża czas spędzony w niezdrowej pozycji. Według badaczy (będących jednocześnie specjalistami gastroenterologii) wizyta w toalecie nie powinna być dłuższa niż 5 min. Tymczasem aż 37 proc. badanych, którzy brali ze sobą do WC telefon, odbywało w niej dłuższe „posiedzenia”. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Mdłości w ciąży – normalna sprawa?

Wystarczy zacisnąć zęby i wytrzymać parę miesięcy złego samopoczucia. Taki pogląd nadal pokutuje, ma jednak niewiele wspólnego ze stanem wiedzy naukowej. Ta bowiem wskazuje, że w niektórych przypadkach nudności są tak uciążliwe, że całkowicie uniemożliwiają ciężarnej normalne funkcjonowanie. Taki stan określany jest mianem niepowściągliwych wymiotów ciężarnych. Z badań, które ukazały się właśnie w „PLOS One”, wynika, że kobiety z tą przypadłością mają problemy ze snem, realizacją obowiązków zawodowych, nie mogą normalnie jeść i pić, ani prowadzić zdrowego życia społecznego. To sprawia – ustalili badacze – że aż 9 na 10 ciężarnych z niepowściągliwymi wymiotami deklaruje, że nigdy więcej nie zdecyduje się na dziecko, a połowa rozważa terminację aktualnej ciąży. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Krem, który oszukał mózg

Efekt placebo polega na tym, że człowiek czuje się lepiej nawet wtedy, gdy „lek”, który otrzymał, nie zawiera żadnej substancji czynnej. Uczeni z University of Sydney postanowili jednak sprawdzić, czy poddanie pacjentów fałszywej terapii może działać również lokalnie – precyzyjnie w miejscu aplikacji pozornego medykamentu. Okazało się, że tak, przy czym całym procesem steruje mózg, a dokładniej – jego pień. Obrazowanie fMRI ujawniło, że to właśnie ten obszar dyryguje procesami uśmierzania bólu. Uczeni doszli do takich wniosków, poddając badanych nieprzyjemnym bodźcom (wysoka, ale niewywołująca poparzenia temperatura), a następnie stosując u nich udawany krem przeciwbólowy i sprawdzając, jak na tę procedurę zareaguje ich pień mózgu. Zaobserwowali, że łagodził on przykre doznania tylko w tym miejscu, w którym nałożono placebo. Do pozostałych obszarów nie wysyłał uśmierzających sygnałów, nawet jeśli drażniono je w tym samym czasie, co partie posmarowane kremem. Autorzy badania uważają, że te odkrycia otwierają drogę do opracowania nowatorskich terapii analgetycznych, pokazują bowiem, jak precyzyjnie można sterować działaniami przeciwbólowymi, nawet bez użycia „prawdziwej” farmakoterapii. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Przemoc interpersonalna w Azji Południowo-Wschodniej: najstarszy dowód

Na kompletny szkielet 35-letniego mężczyzny sprzed ok. 12 tys. lat natrafili archeolodzy w jaskini Thung Binh 1 w północnym Wietnamie. Tak dobrze zachowane szczątki z tego okresu to w Azji Południowo-Wschodniej rzadkość. Mierzący 170 cm człowiek miał kompletny zestaw zębów i jedynie ślady drobnych uszkodzeń na kostce, co wskazuje, że był sprawny i zdrowy. Miał jednak poważny uraz kości szyi, a w jej pobliżu tkwił maleńki, retuszowany odłamek kwarcu – tzw. Micropoint (miniaturowy grocik, typowy dla złożonych systemów broni miotanej). Ostrze przebiło ciało w okolicach barku, powodując otwarte złamanie i zakażenie, które doprowadziło do śmierci po kilku miesiącach cierpienia. To najstarszy znany przykład przemocy interpersonalnej w kontynentalnej Azji Południowo-Wschodniej. Analizy czaszki i mitochondrialnego DNA potwierdziły, że mężczyzna należał do lokalnej populacji łowców-zbieraczy. Nie widać jeszcze u niego wpływów rolniczych migrantów, którzy pojawią się dopiero kilka tysięcy lat później. (ak) Ilustracja: Złamanie i oznaki infekcji/C. M. Stimpson

Skorupiaki wspomagają pochłanianie CO2

Hodowla krewetek, krabów czy homarów to potężna gałąź gospodarki. Generuje również duże ilości odpadów szacowane na 8 mln ton rocznie. Są to głównie pancerze zawierające węglan wapnia, chitynę i inne związki zawierające węgiel. Badacze ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich opracowali metodę, dzięki której skorupy krewetek można przetworzyć w biowęgiel, jedną z form węgla aktywnego. Istotą działania węgla aktywnego jest jego mikroporowatość – działa jak filtr o różnych zastosowaniach. Dzięki odpowiednim proporcjom wykorzystanych odczynników – HCl i KOH, arabskim inżynierom udało się uzyskać biowęgiel szczególnie przydatny do pochłaniania dwutlenku węgla. Powstały produkt jest również trwały – zachowuje swoje właściwości po wielu cyklach adsorpcji i desorpcji dwutlenku węgla. (pp) Zdjęcie: Shutterstock

Żarłacz bezzębny. Zakwaszenie oceanów może osłabić morskich superdrapieżców

Przenieśmy się do roku 2300. Jednym z prognozowanych skutków nadmiernej emisji dwutlenku węgla będzie zakwaszenie oceanów – pH wody spadnie z wartości 8,1 do 7,3. Znacząco wpłynie to na całe podmorskie ekosystemy. Naukowcy przeprowadzili eksperyment, wykorzystując naturalnie wypadające zęby czarnopłetwego żarłacza rafowego (Carcharhinus melanopterus). Zebrane próbki umieścili w wodzie morskiej o prognozowanym pH. Po ośmiu tygodniach struktury korzeni uległy degradacji, powierzchnie zębów straciły połysk, a drobne ząbki – kluczowe dla chwytania i cięcia ofiary – rozpuściły się. Do tej pory sądzono, że uzębienie tych drapieżników, dzięki wyjątkowej budowie i wysokiej zawartości fluoroapatytu, jest odporne na kwaśne środowisko. Okazało się jednak, że korozja postępowała szybko i wyraźnie. To oznacza, że w przyszłości te ryby – od milionów lat królujące na szczycie morskiego łańcucha pokarmowego – mogą stanąć w obliczu trudności podczas polowania. Będą zużywały więcej energii na zdobycie pokarmu, co odbije się na ich kondycji i liczebności. W rezultacie równowaga ekologiczna raf koralowych może zostać poważnie zachwiana. (ji) Foto: Shutterstock

Ćwiczenia oddechowe połączone z muzyką potrafią działać jak psychodeliki

To właśnie można przeczytać w najnowszym wydaniu „PLOS One”. High Ventilation Breathwork (HVB) to techniki oddechowe polegające na świadomym, znacznym zwiększeniu tempa oraz głębokości oddechu, prowadzącym często do stanu hiperwentylacji. Kiedy połączy się je z odpowiednio dopasowaną – m.in. pod względem tempa – muzyką, można zacząć doświadczać stanów jedności ze światem i duchowych doznań znanych z badań nad psylocybiną. Naukowcy przebadali za pomocą MRI zmiany w mózgu 13 osób mających właśnie takie reakcje. Okazało się, że mimo spadku ogólnego przepływu krwi, rejony odpowiedzialne za przetwarzanie emocji (ciało migdałowate i hipokamp) były silniej ukrwione. Jednocześnie obszary związane z postrzeganiem wewnętrznych stanów ciała otrzymywały mniej krwi. Co istotne, wszyscy badani odczuli redukcję lęku i negatywnych emocji. To sugeruje, że ćwiczenia oddechowe połączone z muzyką mogą być obiecującym, niefarmakologicznym narzędziem terapeutycznym. (mr)

Podkast 145. Agata Karska, Łukasz Tychoniec: Czujemy chemię do astronomii

To styl życia. Gra zespołowa w międzynarodowych składach, walka z deadline’ami i zabieganie o czas pracy na sprzęcie takim jak teleskop Jamesa Webba. Dowodem miłości do niej może być tatuaż z Perseuszem. O astrochemii oraz modach w astronomii opowiadają dr Agata Karska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz dr Łukasz Tychoniec z Universiteit Leiden – autor pulsara i tegoroczny laureat Nagrody Młodych Polskiego Towarzystwa Astronomicznego.

Podkast 144. Jakub Growiec: Przyszłość z AI nie musi być dystopią

Do czego może prowadzić rozwój sztucznej inteligencji ogólnego zastosowania (AGI), a zwłaszcza ASI (sztucznej superinteligencji)? Czy jest jeszcze szansa na pozytywne scenariusze? Rozmowa z prof. Jakubem Growcem, szefem Katedry Ekonomii Ilościowej Szkoły Głównej Handlowej.

Podkast 122. Przemysław Biecek: Epickie wtopy sztucznej inteligencji

Mity odczarować. Panikę przeczekać. Stosować immunizowanie przez eksponowanie. Oto zalecenia dotyczące technologii, która dwa lata temu przebojem wdarła się do sfery publicznej. Z charakterystycznym dla siebie spokojem przekazuje je prof. Przemysław Biecek z Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, informatyk i matematyk zajmujący się analizą złożonych modeli AI.

Podkast 110. Natalia Letki: Taka moralność, jakie państwo

Niechęć do obcych nie jest bezwarunkowa, a zróżnicowanie etniczne niekoniecznie obniża spójność społeczną. O tym, jak codzienne intuicje i narracje rządów mijają się z realnymi przekonaniami społeczeństw, mówi dr hab. Natalia Letki, socjolożka i politolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW, badaczka zjawisk związanych z kapitałem i zaufaniem społecznym.

Podkast 104. Marcin Miłkowski: Daniel Dennett to był wielki człowiek

– Ten myśliciel był jak magnes. Ludzie chcieli myśleć z nim lub przeciwko niemu – mówi dr hab. Marcin Miłkowski, profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, badacz filozofii kognitywistyki, umysłu i psychologii. Świadomość, jaźń, wolna wola – dziś nie sposób myśleć o tych pojęciach, nie odwołując się do dorobku Dennetta. Rozmawiamy o tym przy okazji polskiej premiery jego autobiografii.

Podkast 92. Piotr Sankowski, Natalia Letki, Marcin Nowotny: Habilitacja? Koszmar, proteza, relikt przeszłości

Skoro sens habilitacji podważa się od lat, dlaczego polscy naukowcy wciąż muszą się o nią ubiegać? Czy jest patologią, czy raczej desperacką próbą ratowania chorego systemu? I czym należałoby ją zastąpić? Odpowiadają Piotr Sankowski, informatyk z Uniwersytetu Warszawskiego, prezes IDEAS NCBR, Natalia Letki, socjolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW oraz Marcin Nowotny, biolog z Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej.

Podkast 86. Hołyst, Biecek, Sienkiewicz: Czas rozproszyć toksyczną mgłę

Trudności w podejmowaniu decyzji, łatwość popełniania błędów, niechęć do uczestnictwa w życiu społecznym, skłonność do jego radykalizacji – oto skutki smogu informacyjnego. Jak zacząć go badać? Jak zwalczać? Wyjaśniają prof. Janusz Hołyst i dr. inż. Julian Sienkiewicz, fizycy z Politechniki Warszawskiej oraz prof. Przemysław Biecek, badacz sztucznej inteligencji z Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego.

Spór o pochodzenie Słowian trwa i robi się coraz ciekawszy

Z notatnika neandertalczyka. Co chcieli zapamiętać? Tych 17 kresek to zagadka dla nauki

Gęsia skórka, zwężone źrenice, spowolnione tętno. Muzyka to nie tylko doznania artystyczne.

Łukasz Kaczmarek: Co zrobić, żeby poczuć zadowolenie z życia? Cokolwiek

Jonathan Kennedy: Patogeny to fascynujący wątek w ewolucji Homo sapiens

Żeby nie połknąć muchy. Krótka historia wegetarianizmu

Rafael Mariano Grossi: Obawiam się, że ktoś w końcu użyje broni jądrowej

Platforma arXiv: naukowcy zaczynają od niej dzień, wydawcy zgrzytają zębami

Małpa z Arabii, czyli czy wszyscy jesteśmy Europejczykami

Człowiek: paleolityczne ciało w rzeczywistości cyfrowej

My, ofiary cyfrowego kapitalizmu i cyfrowej kolonizacji? Nie jesteśmy bezbronni

Żyrafa lepsza od świni? Fakty i mity o komunikacji organizmów ziemskich

Szymon Malinowski: Dość już pogarszającego się klimatu

Śmierć. Jak rozumieją ją zwierzęta

O losie naszej planety mogą zdecydować cirrusy i stratocumulusy

Anders Hansen:Social media żerują na instynktach. Można się przed tym obronić

Peter Turchin: Żadne imperium nie przetrwa rozpadu ładu społecznego

Jeszcze Ziemia nie zginęła. Obiektów, które mogą w nią uderzyć jest jednak sporo

Kobiety paleolitu: sprawne, sprytne, kreatywne. Naukowcy długo się co do nich mylili

Baba Jaga i Hannibal Lecter - następcy kanibali także spod Ojcowa

Homo rzekomo, czyli fałszywy obrazek ewolucji

Czego Polacy szukają w swoich genach – i dlaczego grozi im rozczarowanie?

Jak przekonać do zmian myśliwych, drwali, leśników. Mówi Mikołaj Dorożała, główny konserwator przyrody

Wiele kobiet znosi menopauzę w cichym cierpieniu. A można im pomóc

Ostry spór naukowców. AI myśli jak ludzie czy tylko udaje? A może myli się jak człowiek?

15 lat temu przekroczyliśmy trzy granice. Już przestrzeliliśmy wszystkie

Dlaczego uzależniamy się od scrollowania? Media społecznościowe wykorzystują wyniki badań

„Nie mów mi, co robić!”, czyli współczesna postać anarchizmu według Jamesa C. Scotta

Kiedy lód skuł cały świat. Mrożąca opowieść o pochodzeniu organizmów wielokomórkowych

Pokój daje dobrobyt i stabilność, dlaczego więc ludzie wybierają wojnę. Pytanie to podjął Richard Overy w „Why War?”

Na początku było słowo. Tylko czyje? Prawdy i mity o początkach chrześcijaństwa

Wybory w drodze losowania sprawdziły się w starożytnych Atenach. Dlaczego nie spróbować dziś?

Mirosław Gryń: rysownik pulsara

Powiedzieć, że ilustruje nasze artykuły, to zbyt mało. Jego rysunki są indywidualną ścieżką prowadzącą przez ich punkty kontrolne. Przewijaj i daj się prowadzić.