pulsar poleca: „Wiedza i Życie” na listopad

* Klonują potomstwo. Wydają synów dopiero na jesieni. Nagle zmieniają roślinę żywicielską. Popełniają samobójstwa. Takie dziwactwa stwierdzono u mszyc. Uprzejmie donosi Marek W. Kozłowski. * Preferowanie jednej ręki – najbardziej widoczna asymetria ludzkiego ciała – od dawna przykuwa uwagę badaczy. Skąd wzięła się ta skłonność? Wyjaśnia Ewa Nieckuła. * Jedna z najbardziej tajemniczych budowli i duma brytyjskiej cywilizacji po raz kolejny staje się przedmiotem sporu o to, czym jest. Przygląda się temu Kamil Nadolski. Te i wiele innych artykułów przygotowała dla was redakcja „Wiedzy i Życia”.

Trzecia kultura Siwczyka. Peter Gizzi: Poeta nie do ujarzmienia

Wersy z „Żarliwej elegii” są porażająco głodne sensu i są przez to niebezpieczne. Jest w nich patos głodu. Gonią z wielką prędkością po kartce, atakują z boku i z góry. Pisze Krzysztof Siwczyk. [Artykuł także do słuchania]

Michael Morris: Instynkty plemienne to nie usterki systemu

Wbrew temu, co sądzą niektórzy, nie jesteśmy Homo economicus, ale – czy chcemy, czy nie – Homo tributus, a racjonalność nie jest naszą mocną stroną – mówi amerykański psycholog kulturowy, prof. Michael Morris. [Artykuł także do słuchania]

Oko nie tylko na oko. O spojrzeniach ludzi i innych naczelnych

Czy na tle innych ssaków w ludzkim spojrzeniu jest coś wyjątkowego? Odpowiadają dr hab. Dariusz Danel, dr hab. Sławomir Wacewicz i dr Juan Olvido Perea-García, badacze ewolucyjnej roli wyglądu oczu. [Artykuł także do słuchania]

Co wyprawia czarna dziura po sąsiedzku

Gwiazdy hiperprędkie mogą pochodzić od molocha rezydującego w pobliskiej galaktyce. Pisze Phil Plait. [Artykuł także do słuchania]

Jogurt z mrowiska, miso z orbity. Naukowcy kombinują z kiszonkami

Fermentacja to najstarsza biotechnologia ludzkości. Właśnie przeżywa swoje drugie życie. Także dzięki pomysłowości badaczy. [Artykuł także do słuchania]

„Patrz i słuchaj”. Co dzięki chodzeniu po śladach Jane Goodall dziś wiemy o małpach

„Gdy spojrzysz w oczy szympansa, wiesz, że patrzysz w myślący umysł” – powiedziała kiedyś Jane Goodall. Niedawno zmarła badaczka i aktywistka wyprzedziła swoją epokę. [Artykuł także do słuchania]

Jeff Sebo: Powinniśmy zakładać, że zwierzęta są świadome

Skupiamy się na tym szczególnym rodzaju świadomości fenomenalnej – czyli na tym, że bycie sobą coś znaczy, jakoś się odczuwa – mówi filozof Jeff Sebo, dyrektor Center for Environmental and Animal Protection oraz Center for Mind, Ethics, and Policy, oba przy New York University. Rozmawia Jacek Krywko. [Artykuł także do słuchania]

Zamki z blasku. Krótki przewodnik po najnowszych średniowiecznych budowlach.

W najlepszym wydaniu są to ciekawe naukowe eksperymenty. W najgorszym (i najczęstszym) – popisy próżności i/lub wyrachowania. Pisze Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

USA i Rosja: szorstka kosmiczna przyjaźń

Rywalizacja między tymi dwoma krajami w kosmosie to gra o sumie niezerowej. Z jednej strony każde mocarstwo stawia na siebie, z drugiej – musi godzić się na współpracę, bo sieć wzajemnych zależności sięga zbyt daleko. I żadne sankcje tego nie zmieniły. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

Zakażenie drogą ustną. Jak plotki ze szlaków pocztowych umościły się w internecie

Rozprzestrzenianie się nieprawdziwych informacji jak chorób zakaźnych nie jest wyłącznie chwytliwą metaforą. Negatywne skutki też są podobne. I kiedyś, i współcześnie. Pisze Kasper Kalinowski. [Artykuł także do słuchania]

Odporność na fistaszki

Nowe terapie mogą uwolnić miliony dzieci i dorosłych od śmiertelnego zagrożenia alergią na orzeszki ziemne – jednego z najszybciej narastających problemów medycznych. Pisze Maryn McKenna.

Bieszczady: baza ludzi niezmiennie odmiennych

Przez tysiące lat ta kraina znajdowała się na skraju zamieszkanego świata, a ci, którzy ją w końcu uznali za swój dom, zostali z nich wygnani. Pisze Andrzej Hołdys. [Artykuł także do słuchania]

Marta Szulkin: Giną ludzie, a my o wróblach? Tak, przecież jesteśmy częścią przyrody także w czasie wojny

Religia, polityka i wojna – to czynniki, które rzadko uwzględnia się w badaniach przyrody. O opublikowanej w „Nature Cities” analizie, która wypełnia tę lukę, mówi jej współautorka prof. Marta Szulkin z Uniwersytetu Warszawskiego. [Artykuł także do słuchania]

Panda wielka: żarłoczna dyplomatka

Dziś to zwierzę jest bez wątpienia jednym z najważniejszych na świecie – zarówno z perspektywy biologicznej, jak i kulturowej czy politycznej. Mówi Piotr Parzymies, autor książki „Historia pandy wielkiej, czyli z bambusowego lasu na dyplomatyczne salony”. [Artykuł także do słuchania]

Kto zasłużył na słuszny wzrost i czy wyżej się już nie da

Od ponad wieku coraz dłużej żyjemy, kolejne pokolenia są coraz wyższe. Tyle że dynamika tych zmian bardzo w ostatnim czasie zwolniła. Czy już dotarliśmy do górnej granicy naszych możliwości biologicznych? [Artykuł także do słuchania]

Sokrates. Jaki był, co by dziś powiedział i czy w ogóle chciałby z nami rozmawiać

Platon porównuje go do gza kąsającego wielkiego konia, jakim są Ateny – filozofia ma bowiem wprawiać w niepokój, burząc stereotypowe wyobrażenia o świecie i ludziach. A to może być bolesne i irytujące – mówi biograf starożytnego uczonego prof. Krzysztof Łapiński. Rozmawia Agnieszka Krzemińska. [Artykuł także do słuchania]

Zwróciła małpom godność. Zmarła Jane Goodall

Jej kilkudziesięcioletnia praca badawcza oraz aktywistyczna doprowadziła do przeformatowania etologii i odwrócenia perspektywy naukowej o 180 stopni. Pisze Marta Alicja Trzeciak. [Artykuł także do słuchania]

Patrz w górę. Stamtąd lecą śmieci

Na niskiej orbicie okołoziemskiej znajdują się setki milionów obiektów. Każdy może się okazać większym lub mniejszym problemem. Pisze Olaf Szewczyk. [Artykuł także do słuchania]

Nie ma dobrego seksu – nie ma płodności. A nauka długo unikała tematu żeńskiego orgazmu

Skrótowy opis behawioru seksualnego samic pojawiał się najwyżej na końcu artykułów badaczy – raczej jako ciekawostka, dodatek do „prawdziwej” nauki, czyli tej sprowadzającej żeński rozród do sumy potomstwa urodzonego, wykarmionego i wypuszczonego w świat. To się zmienia. Powoli. Pisze Marta ALicja Trzeciak [Artykuł także do słuchania]

125-letni problem matematyczny doczekał się przełomu

Ujednolicenie trzech ujęć dynamiki płynów było trudnym wyzwaniem, ale być może naukowcy właśnie tego dokonali. Ich osiągnięcie bazuje na dekadach wcześniejszych odkryć. Wszystkie one były jednak uzupełnione jakimś zastrzeżeniem. Pisze Jack Murtagh. [Artykuł także do słuchania]

Jak Juno sobie poradziła z zawodnikiem wagi ciężkiej w Układzie Słonecznym

We wrześniu 2025 roku przedłużona misja sondy kosmicznej Juno dobiegnie końca. A jeśli nawet może zostać przedłużona, to statek kosmiczny nie będzie przecież działać wiecznie. W końcu sonda zanurkuje w burzliwe niebo Jowisza, co będzie oznaczało jej śmierć. Niezależnie od tego, kiedy to nastąpi, dziedzictwo sondy jest bezsporne. Pisze Robin George Andrews [Artykuł także do słuchania]

Tam, gdzie o przyrodę dba się specyficznie

Nie wszędzie osoby administrujące ochroną dzikich zwierząt kierują się restrykcyjnymi zasadami. Do niektórych parków narodowych celowo wprowadzono zwierzęta z zupełnie innych regionów świata, inne tylko z nazwy należą do całego narodu, bo w gruncie rzeczy w całości lub częściowo znajdują się w rękach prywatnych. Pisze Radosław Kożuszek [Artykuł także do słuchania]

Złamany „Van Gogh”, czyli szaleństwo w muzeum

Placówki, w których prezentuje się dzieła sztuki, dysponują narzędziami ochrony, jakich nigdy w historii nie miały, ale wykorzystują je nie do walki ze złodziejami. Większe problemy sprawiają niektórzy zwiedzający. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

Całun Turyński: cud czy oszustwo? Ten spór się nie skończy

Od wielu dekad niektórzy naukowcy próbują uwiarygadniać legendę Całunu Turyńskiego, inni chcą poznać jego prawdziwą historię. Ostatnio jedni i drudzy wykorzystują w tym celu – jakżeby inaczej – sztuczną inteligencję. Pisze Marcin Rotkiewicz. [Artykuł także do słuchania]

Powodzie: inżynierowie pobierają korepetycje u natury

Korpus Inżynieryjny Armii Stanów Zjednoczonych zachowuje się w nietypowy dla siebie sposób, a mianowicie współpracuje z przyrodą, zamiast ją niszczyć, jak to czynił przez dekady. Czy ten trend zwycięży? Pisze Erica Gies. [Artykuł także do słuchania]

Co migocze na Tytanie

Na tym największym księżycu Saturna lśnią w Słońcu wypełnione płynnym metanem falujące morza i jeziora. W Układzie Słonecznym poza nim i Ziemią. Pisze Przemek Berg. [Artykuł także do słuchania]

Podłość i medycyna. Historia Josepha Merricka

Epoka wiktoriańska, choć słynęła z postępu technologicznego i naukowego, była czasem niezwykłej hipokryzji i społecznej brutalności. Osobliwości cielesne nie wzbudzały współczucia, lecz ciekawość, najlepiej biletowaną. W takich czasach żył mężczyzna znany jako człowiek-słoń. Pisze Kamil Nadolski. [Artykuł także do słuchania]

HOPS – i już wiadomo, jak życie rozpoczynają planety

Dzięki teleskopowi Jamesa Webba pierwszy raz udało się uchwycić narodziny krzemowych kryształów w dysku wokół młodej gwiazdy – moment, który zapowiada powstawanie globów. [Artykuł także do słuchania]

Czy AI zastąpi historyków i zmieni historię? Odpowiedź w pięciu krokach

Pytanie, które całkiem niedawno brzmiałoby abstrakcyjnie, dziś staje się jednym z kluczowych dla humanistyki. Pracę mu poświęconą opublikował właśnie Jan Burzlaff, historyk z Cornell University.

Spór o pochodzenie Słowian trwa i robi się coraz ciekawszy

„Historię trzeba napisać na nowo”, „A jednak migracja”, „Badacze rozwikłali trudną zagadkę”. Takie nagłówki pojawiają się w mediach. Tymczasem „sensacyjne” badania wyjaśniające pochodzenie Słowian jedynie odświeżyły toczony od XIX w. spór. Pisze Agnieszka Krzemińska [Artykuł także do słuchania].

Gerard ’t Hooft: Fizyka kwantowa nie ma sensu

Moje podejście do świata, fizyki oraz innych dyscyplin powiązanych z fizyką polega na tym, że wszystko powinno być znacznie bardziej logiczne, bezpośrednie i „przyziemne” – mówi fizyk teoretyczny, laureat Nagrody Nobla Gerard ’t Hooft. Rozmawia Lee Billings. [Artykuł także do słuchania].

Naciskanie i zmienianie (kształtu)

Materiały z pamięcią kształtu są interesujące dla inżynierii, ale ich zastosowania są ograniczone, bo zwykle może przyjąć tylko dwie różne formy. Dlatego naukowcy poszukują bardziej wielofunkcyjnych materiałów. Grupa z North Carolina State University zaprojektowała arkusz PET i zidentyfikowała w nim wrażliwe punkty, w których odpowiedni nacisk wywoływał szybką zmianę kształtu, w wyniki nagromadzonej w materiale energii potencjalnej. To trochę jak odblaskowe bransoletki, które wystarczy odpowiednio przyłożyć do ręki i same owijają się wokół nadgarstka. Tyle że materiał na tyle dużo tych „wrażliwych punktów”, że układa się w 16 różnych konfiguracjach, a dzięki łączeniu czterech – już ponad 200! A jeśli połączy się arkusze PET z materiałami piezoelektrycznymi lub magnetycznymi, funkcji jest jeszcze więcej. Można zbudować miękkiego, multimodalnego robota pełzającego, chwytającego i kto wie co jeszcze. (trt) Ilustracja: https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adx4359

Co przetrwało w Jaskini Martwych Dzieci

W jaskini La Cueva de los Muertos Chiquitos w dolinie Rio Zape w Meksyku, archeolodzy znaleźli zasuszone odchody sprzed ponad tysiąca lat. Zespół Drew Capone’a z Indiana University zastosował nowoczesne techniki PCR. Dziesięć próbek datowanych na 725–920 r. ujawniło zaskakującą liczbę mikrobów i pasożytów – średnio prawie cztery w każdej. Najczęściej występowały Blastocystis i różne szczepy E. coli – zarówno enteropatogenne, jak i toksyczne – oraz owsik Enterobius vermicularis, obecny w aż 60 proc. próbek. W kilku znaleziono też Giardię i Entamoebę, a w jednej – wyjątkowo groźną E. coli O157:H7, do tej pory w starożytnych pozostałościach niestwierdzoną. To pierwsze w historii badanie, które wykazało obecność tak wielu chorób jelitowych w materiale sprzed ponad tysiąca lat. Pokazuje, że ludzie kultury Loma San Gabriel żyli w fatalnych warunkach sanitarnych. (ak) Ilustracja: Shutterstock

Mieszkańcy jelit mają zdolności

DGRs, czyli tzw. elementy retrowirusowe generujące różnorodność (Diversity-Generating Retroelements), to fragmenty genomu bakterii odpowiedzialne za wprowadzanie losowych mutacji w ich DNA. Elementy te mogą przyspieszać ewolucję mikrobów i zwiększać ich zdolność do przystosowywania się do nowych warunków. Autorzy pracy opublikowanej w „Science” wykazali, że DGRs występują bardzo powszechnie u bakterii zasiedlających ludzkie jelita. Uważają, że dzięki temu drobnoustroje wchodzące w skład mikrobiomu ewoluują szybciej, niż bakterie z jakiegokolwiek innego środowiska na Ziemi. Każdy układ pokarmowy jest unikatowy, zmienia się też w cyklu dobowym i na przestrzeni życia osobniczego. To wszystko sprawia, że mikroorganizmy żyjące w jelitach muszą mieć ponadprzeciętną zdolność do adaptacji. Okazało się także, że DGRs mogą być przekazywane z bakterii na bakterię, a także z jednego gospodarza do drugiego – np. z matki na dziecko (podczas karmienia piersią, kontaktu bezpośredniego itp.). To sugeruje, że elementy retrowirusowe mają duży wpływ na rozwój i „dziedziczenie” wielu schorzeń (np. choroby Leśniowskiego-Crohna). Naukowcy planują zbadać te relacje w kolejnych projektach. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Brudna gorączka złota

Gigantyczny popyt na złoto nakręca błyskawiczny wzrost ceny tego surowca na świecie. I sprawia, że w wielu regionach Afryki i Ameryki Południowej pojawiają się małe wyrobiska, z których próbuje się pozyskiwać cenny metal, nie bacząc na zanieczyszczenie środowiska. W efekcie – jak informują badacze w „Biogeosciences”, czasopiśmie wydawanym przez Europejską Unię Geofizyczną – w glebie i roślinach wokół takich bieda-kopalń zaczyna się akumulować rtęć wykorzystywana do wyłuskania złota ze skał. Naukowcy, którzy prowadzili badania w Nigerii, stwierdzili, że w roślinach uprawnych zbieranych z pól bezpośrednio sąsiadujących z takimi prymitywnymi minikopalniami znajduje się od 10 do 50 razy więcej rtęci niż w uprawach pochodzących z pól położonych kilka kilometrów dalej. Większość tego pierwiastka dociera drogą powietrzną i wnika do roślin poprzez liście. Ich konsumpcja może stanowić zagrożenie dla zdrowia. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Mięsożercy rozgrzewają planetę

Ponad 11 mln ton mięsa rocznie konsumują mieszkańcy amerykańskich miast, co przekłada się na emisję 329 mln ton dwutlenku węgla – wyliczyli autorzy publikacji w „Nature Climate Change”. Największy udział ma drób (4,6 mln t), na drugim miejscu jest wołowina (3,7 mln ton), a na trzecim – wieprzowina (2,7 mln ton). Około 30 proc. całkowitej konsumpcji przypada na trzy największe w USA aglomeracje, skupiające razem około 40 mln ludzi: Nowy Jork, Los Angeles i Chicago. Naukowcy zwracają uwagę, że emisja gazów cieplarnianych związana z konsumpcją mięsa w amerykańskich miastach przewyższa całkowitą emisję CO2 takich państw, jak Włochy, czy Wielka Brytania. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Laser prawie jak tęcza

Fotonika to nowa gałąź elektroniki, w której nośnikiem informacji są fotony, czyli światło. Układy fotoniczne wymagają dobrej jakości laserów. Ciekawym pomysłem na rozwój tej technologii są lasery emitujące wąską wiązkę laserową złożoną z kilku pasm o różnych długościach fali – czyli różnych kolorach. Ostatnio udało się zrealizować ten pomysł. Dzięki kryształom fotonicznym (oraz wykorzystaniu tzw. wymiaru syntetycznego), uzyskano wiązkę złożoną z 10 różnych „barw” w przedziale 140 nm. Taka technika umożliwia projektowanie znacznie bardziej kompaktowych i wydajnych modułów fotonicznych. (trt) Zdjęcie: Schemat lasera nanotęczowego.

W nogach pluskwiaków mieszkają grzyby

Przez lata sądzono, że tzw. narządy bębenkowe (inaczej: tympanalne), zlokalizowane na tylnych odnóżach pluskwiaków z rodzaju Megymenum, służą tym owadom do odbierania bodźców słuchowych. Badania opublikowane właśnie w „Science” dowiodły jednak, że tak nie jest. Te charakterystyczne zagłębienia nie działają jak rezonator, lecz jak „komora kultywacyjna” dla symbiotycznych grzybów z rodzaju Cordyceps. Pluskwiaki używają ich np. do nacierania świeżo złożonych jaj – te pokryte strzępkami nie są bowiem atakowane przez pasożytnicze gatunki os (przy braku ochrony składają one swoje własne jaja w zarodkach pluskwiaków i tym samym doprowadzają do śmierci gospodarzy). (mat) Zdjęcie: Wikipedia

„Smok morski” wypłynął w Dorset

Skamieniałe szczątki smukłego trzymetrowego morskiego stworzenia o pysku długim jak miecz, z drobnymi zębami i potężnymi szczękami, zostały znalezione na wybrzeżu południowej Anglii. Zwierzę to otrzymało nazwę Xiphodracon goldencapensis – od greckich słów xiphos (miecz) i drakon (smok) – co doskonale oddaje jego wygląd. To najbardziej kompletny okaz ichtiozaura z pliensbachu (wczesna jura), jaki kiedykolwiek odkryto (zachował się w osadach formacji Charmouth). Wyróżnia się wyjątkową anatomią: miał kość łzową – niewielki element czaszki położony między oczodołem a nozdrzami – zaopatrzoną w charakterystyczne wypustki, które prawdopodobnie wzmacniały przednią część pyska lub stanowiły miejsce przyczepu tkanek miękkich. Jego szczęka była niezwykle rozbudowana, tworząc niemal cały dolny brzeg nozdrzy, podczas gdy u większości ichtiozaurów ten fragment budowało kilka różnych kości. To rzadkie rozwiązanie świadczy o wyspecjalizowanej budowie pyska tego gatunku. Na jego kościach zachowały się również ślady urazów – złamania, martwicze zmiany i zniekształcone zęby – sugerujące burzliwe życie i możliwe starcia z większymi drapieżnikami. (ji) Zdjęcie: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/spp2.70038

Tam, gdzie manty tworzą mapy

Dlaczego manty schodzą czasem na głębokości od 500 m do nawet 1250 m? Tak daleko od powierzchni nie ma przecież zbyt wiele pożywienia czy atrakcyjnych terenów rozrodczych. Uczeni z Peru, Indonezji i Nowej Zelandii postanowili rozwiązać tę zagadkę i założyli 24 zwierzętom urządzenia telemetryczne, które przez kilka lat gromadziły dane (w sumie zebrały informacje z niemal 47 tys. nurkowań). Okazało się, że wszystkie zejścia na głębiny miały wspólne cechy. Po pierwsze, zwykle poprzedzały migrację zwierzęcia. Po drugie, polegały na szybkim zejściu na dużą głębokość, bardzo krótkim pobycie na dnie i powolnym wynurzaniu się. Po trzecie, nie wykazywały oznak żerowania – np. oscylacji pionowych, czyli charakterystycznych przemieszczeń w warstwach wody wynikających z manewrowania pomiędzy skupiskami drobnych organizmów, którymi te ryby się żywią. W związku z tym autorzy analizy doszli do wniosku, że manty tworzą w głębinach „mentalne mapy” oceanu. Czyli zbierają informacje na temat temperatury, światła, tlenu czy pola magnetycznego na całej wysokości słupa wody. Sondują też swoje otoczenie, by lepiej zorientować się w przestrzeni przed dłuższą podróżą. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Ostatni łowcy Chile pozostawili ślady

Niewielkie osady i monumentalne pułapki z kamieni w kształcie litery V, zwane chacu, odkryli archeolodzy w chilijskich Andach, na wysokości 3–4 tys. m n.p.m. To tam, z dala od inkaskich fortec i rolniczych wiosek, przez tysiące lat ludzie polowali na dzikie wielbłądowate – wikunie i guanako. Nowe badania z wykorzystaniem zdjęć satelitarnych pokazują, że styl życia oparty na polowaniu i sezonowej mobilności przetrwał w tym regionie aż do czasów kolonialnych. Ci „ostatni łowcy” nie pasowali do hiszpańskich kategorii ani do współczesnych teorii o przejściu do rolnictwa. Byli jak cienie w krajobrazie – trudni do uchwycenia, ale obecni. I właśnie teraz, dzięki archeologii kosmicznej, zaczynamy ich widzieć. (ak) Ilustracja: A. Oyaneder

Poruszanie plemnikami

Jedna czwarta przypadków niepłodności wynika z zaburzonej (zwykle zmniejszonej) ruchliwości plemników, czyli z tzw. asthenozoospermii. Gamety dotknięte tą przypadłością są teoretycznie zdolne do zapłodnienia, ale nie potrafią dotrzeć do komórki jajowej (poprawniej: oocytu) i wniknąć do jej wnętrza. Uczeni z University of Osaka dokonali właśnie odkrycia, które w przyszłości może pomóc rozwiązać ten problem. Zidentyfikowali kluczowy „włącznik” ruchliwości plemników. Jest nim (wcześniej nieznane) białko TMEM217, które tworzy z innymi proteinami kompleks współodpowiedzialny za produkcję cAMP – cząsteczki aktywującej ruch witki. (mat) Ilustracja: Shutterstock

Pies to raczej nie nałogowiec

W ostatnich dniach w internecie pojawiło się wiele odniesień do badania opublikowanego w „Scientific Reports”. Źródła, które opisują wyniki tej analizy, podają zwykle, że piłki i inne zabawki działają na niektóre psy tak, jak uzależnienie (np. od alkoholu czy innych substancji) na ludzi. Warto jednak do tej interpretacji podejść z pewnym dystansem. To, co sprawia wrażenie uzależnienia, może być w istocie tzw. ekstremalną motywacją skierowaną na zabawki/zabawę (extreme motivation for toy play) lub stereotypią. Czyli takim zachowaniem, które ma wprawdzie nieprawidłową formę lub skalę, ale wynika z naturalnego, fizjologicznego dla danego gatunku behawioru. Na przykład: chomik może do upadłego kopać w rogu wybiegu, ponieważ ma silną, niezaspokojoną potrzebę drążenia korytarzy. Pies może przenosić na ulubiony przedmiot potrzebę zabawy, ruchu, tropienia, gryzienia czy interakcji. Dlaczego rozróżnienie ludzkiego uzależnienia i psiej „ekstremalnej motywacji” jest istotne? Ponieważ wymaga odmiennej terapii. W przypadku czworonogów kluczem do zapobiegania patologiom nie jest całkowite odcięcie od problematycznych zachowań czy bodźców, które je wywołują. Ważniejsze jest zapewnienie odpowiedniego środowiska i trybu życia, który pozwoli prawidłowo realizować naturalne instynkty. To oznacza, że bezwzględne wyciszenie mechanizmu, który leży u podstaw „zabawkowej obsesji”, nie jest zwykle konieczne, potrzebne jest jedynie pewne przekierowanie uwagi i/lub dawkowanie bodźców. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Zabarwianie i znikanie

Dlaczego jedne zwierzęta wolą ukrywać się przed drapieżnikami i stosować kamuflaż, a inne – rzucają się w oczy ostrzegawczymi barwami? Czy któraś z tych strategii jest skuteczniejsza? Na to pytanie postanowiło odpowiedzieć 56 (!) naukowców z kilkudziesięciu ośrodków badawczych, rozmieszczonych na 6 kontynentach. Przeprowadzili badania eksperymentalne w 21 unikatowych lokalizacjach i ustalili, że żadna z opcji nie jest bezwzględnie lepsza. Ich skuteczność różni się w zależności od środowiska, w jakim żyje dane zwierzę, w tym zwłaszcza od presji drapieżników. Tam, gdzie jest ich dużo, bardziej opłaca się schować, bo przy znacznej konkurencji łowcy są bardziej zdeterminowani i z większym prawdopodobieństwem sięgną nawet po toksycznie wyglądającą ofiarę. Odwrotnie jest w miejscach, gdzie drapieżnictwo nie jest tak intensywne. Uczeni wykazali, że duży wpływ na strategię ofiar mają również inne czynniki, np. intensywność oświetlenia (w ciemniejszych lokalizacjach lepiej sprawdza się kamuflaż). Wyniki tych badań ukazały się w „Science”. (mat) Zdjęcie: Liściec (Phyllium)./Shutterstock

Plastik szybko znika. Jeśli w zasadzie nie jest plastikiem

Pod względem wytrzymałości mechanicznej oraz odporności na działanie wysokich temperatur dorównuje wielu tradycyjnym plastikom wytworzonym z ropy naftowej. A po zakopaniu w ziemi rozkłada się całkowicie w ciągu zaledwie 50 dni. Mowa o tworzywie otrzymanym z bambusa przez naukowców z uniwersytetu w Harbinie w Chinach. Jego opis przedstawiają w najnowszym „Nature Communications”. Eksperymentowanie z bambusem jako surowcem do produkcji bioplastiku trwa nie od dziś. Do tej pory jednak nie udawało się uzyskać materiału tak wytrzymałego, że nadawałby się do zastosowania np. w budownictwie. Na dodatek obecnie wytwarzane bambusowe kompozyty zawierają domieszkę sztucznych tworzyw, co sprawia, że nie rozkładają się całkowicie. Dawei Zhao i jego współpracownicy twierdzą, że pokonali obie przeszkody. Ich bambusowy plastik wypadał w testach laboratoryjnych równie dobrze, jak wiele konwencjonalnych tworzyw. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Morze Północne ma gorączkę

Klimatolodzy i oceanografowie wciąż na różne sposoby analizują zdarzenia z późnej wiosny i lata 2023 r., kiedy to na północnym Atlantyku zanotowano rekordowe w historii pomiarów temperatury wód powierzchniowych. Najbardziej szokująca była skala tych wzrostów. Cienka, wierzchnia warstwa oceanu była przez kilka miesięcy cieplejsza o ok. 3 st. C, w porównaniu ze średnią wieloletnią. Do tej bezprecedensowej oceanicznej fali gorąca sprzed ponad dwóch lat powracają autorzy najnowszej publikacji w „Communications Earth & Environment”, skupiając się na Morzu Północnym oraz Morzu Celtyckim, jak nazywany jest kawałek Atlantyku na południe od Irlandii. Z ich analizy wynika, że w czerwcu 2023 r. temperatura wody w obu tych płytkich akwenach była wyższa od średniej o 2,9 st. C. Adam Scaife z University of Exeter z zespołem oceniają, że w przypadku Morza Północnego prawdopodobieństwo takich gorących epizodów wzrosło z 0,7 proc. w 1993 r. do 9,8 proc. obecnie. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

A jeśli gąbki były pierwsze?

W skałach sprzed ponad 541 mln lat naukowcy odkryli ślady biocząsteczek zachowane w minerałach. Najważniejszym tropem okazały się sterany – trwałe pochodne steroli, takich jak cholesterol, stanowiących element błon komórkowych. W próbkach z Omanu, Syberii i Indii zidentyfikowano rzadkie odmiany tych związków (C30 i C31), które dziś wytwarzają wyłącznie morskie gąbki. Aby upewnić się, że to naprawdę ich ślady, badacze postanowili odtworzyć całą drogę tych cząsteczek. Najpierw zbadali sterole obecne u współczesnych gąbek, a następnie w laboratorium stworzyli ich odpowiedniki. Później poddali je procesom naśladującym warunki panujące w głębi ziemi przez miliony lat – takim jak wysokie ciśnienie i powolne reakcje chemiczne. Eksperyment potwierdził: to autentyczne pozostałości starożytnych organizmów, a nie efekt procesów geologicznych. Wszystkie dowody wskazują na to, że pierwszymi zwierzętami na Ziemi były organizmy o miękkich ciałach, przypominające gąbki, które zamieszkiwały oceany jeszcze przed kambryjską „eksplozją życia”. (ji) Ilustracja: Jose-Luis Olivares, MIT

Domowe ognisko nie służy płucom

Funkcjonowanie tych organów u osób mających kominki na drewno przez osiem lat obserwowali naukowcy. Co istotne, to często ludzie zamożniejsi i ogólnie zdrowsi. Okazało się, że ich płuca starzały się szybciej niż u osób korzystających z innych źródeł ciepła. Dym z drewna wcale nie jest „niewinny” – zawiera substancje rakotwórcze podobnie jak papierosy. Przyczyną są mikroskopijne cząsteczki pyłu (PM2.5), które przenikają głęboko do dróg oddechowych i wywołują stan zapalny. Eksperci podkreślają, że nawet nowoczesne piece ekologiczne nie gwarantują pełnego bezpieczeństwa, a starsze urządzenia stanowią poważne zagrożenie. Ciepło w salonie może więc mieć wysoką cenę – płacimy za nie własnym oddechem. (ji) Zdjęcie: Shutterstock

Dzięki mrówce jogurt kojarzy się z trawą

Aby przekształcić mleko w jogurt, potrzebny jest odpowiedni starter, który zainicjuje fermentację i „poprowadzi” ją we właściwym kierunku. We współczesnych warunkach przemysłowych są nim np. bakterie kwasu mlekowego. Zamiast nich można jednak użyć… mrówek. Ten właśnie przepis na fermentację przetestowali autorzy pracy, która ukazała się na łamach „iScience”. Wykorzystali tradycyjną bułgarską i turecką recepturę, która polega na tym, by do świeżego mleka wrzucić kilka żywych mrówek (zwykle z rodzaju Formica), a następnie całe naczynie przykryć gazą i włożyć na noc do mrowiska. Dzięki kwasowi mrówkowemu i octowemu wytwarzanemu przez te owady, a także za sprawą unikatowego mikrobiomu, który zasiedla ich ciała oraz środowisko życia, uzyskuje się fermentowany produkt o smaku „lekko kwaskowatym, ziołowym, kojarzącym się nieco z trawą”. Autorzy eksperymentu uważają, że taki produkt spożywczy może zawierać więcej prozdrowotnych składników, niż jogurt wytwarzany przemysłowo. Przestrzegają jednak, że dzikie mrówki mogą być siedliskiem patogenów – nie można wykluczyć, że niektóre z nich są szkodliwe dla człowieka. (mat) Zdjęcie: Shutterstock Link do badań źródłowych: https://www.cell.com/iscience/fulltext/S2589-0042(25)01856-5

Po co danio wpatruje się w kropki

Co sprawia, że jedni potrafią na długo skupić uwagę, a inni rozpraszają się już po krótkiej chwili? Czy decydujące znaczenie mają tu geny, czy środowisko? Z badań opublikowanych w „Science Advances” wynika, że obie te zmienne mają równorzędne znaczenie. W każdym razie, jeśli jest się rybą. To na tych zwierzętach przeprowadzono bowiem eksperymenty, które miały odpowiedzieć na postawione na początku pytanie. Ich autorzy poddawali danio pręgowane testom na skupienie: miały wpatrywać się w uporządkowany rząd kropek i ignorować chaotyczne wzory znajdujące się w tle. Ponieważ ryby pochodziły z różnych linii genetycznych oraz środowisk bytowych, uczeni byli w stanie ocenić, które czynniki decydowały o zdolnościach badanych osobników. Tego typu wyników nie można oczywiście bezpośrednio przekładać na konkluzje dotyczące człowieka. Autorzy projektu uważają jednak, że ich eksperymenty mogą być wykorzystywane np. do ćwiczenia modeli oceniających skupienie. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Fortele ryb na foki nie działają

Wibrysy fok są tak czułe, że potrafią wyczuć nawet kilkucentymetrowe wiry pozostawione w wodzie przez uciekające ryby. Autorzy pracy opublikowanej właśnie w „Journal of Experimental Biology” dowiedli, że te morskie drapieżniki są w stanie analizować ślady wodne z precyzją sięgającą kilkunastu milimetrów. Czyli odróżniają jeden wir od innego nawet wtedy, gdy różnica ich średnicy wynosi zaledwie 17,6 mm. Ta umiejętność rozpoznawania rozmiarów obiektów ma duże znaczenie, ponieważ pierzchające ryby stosują fortele: tworzą małe, boczne zawirowania wody, które mają zmylić trop. Jeśli foka potrafi szybko i sprawnie odróżnić duży ślad wodny od mniejszego, jej szansa na udane polowanie jest znacznie większa. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Precyzja cięcia daje spadochron

Inspirując się japońską sztuką wycinania z papieru (kirigami), naukowcy stworzyli nowy typ spadochronu. Zamiast skomplikowanego szycia, wystarczy wykonać laserem odpowiednie nacięcia w płaskim dysku z tworzywa sztucznego. Pod wpływem oporu powietrza rozwija się on w stabilny, podobny do wazonu kształt, przypominający również nasiona mniszka lekarskiego (dmuchawca). Taka konstrukcja może znacznie uprościć produkcję i obniżyć koszty. Podczas jednego z testów, prototyp z powodzeniem dostarczył butelkę z wodą upuszczoną z drona. Dzięki swej prostocie i celności, spadochrony kirigami mogą znaleźć zastosowanie np. w zrzutach pomocy humanitarnej. (mr) Zdjęcia: David Melancon, Frédérick Gosselin

Beton z energią

Naukowcy z MIT (m.in. Damian Stefaniuk) opracowali beton przewodzący prąd dzięki nanocząstkom węgla i wypełnieniu jego porów elektrolitem. Nanocząstki działają jak miniaturowe superkondensatory, bez pogarszania wytrzymałości materiału. Już w 2021 r. osiągnięto 300 Wh/m sześc., a dzięki nowym elektrolitom udało się zwiększyć gęstość energii 10-krotnie. Powstały prototypy: moduł 12 V i łuk 9 V, które łączą funkcję konstrukcyjną z magazynowaniem energii, otwierając drogę do zastosowań w budownictwie i monitorowaniu stanu konstrukcji. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Chemia przyspiesza

W rozwoju chemii bardzo użyteczną metodą badawczą jest UV-Vis. Urządzenie mierzy, jak związki chemiczne absorbują światło, co pomaga w ich identyfikacji oraz analizie wielu ich właściwości. Wyższa szkoła jazdy to pomiary UV-Vis w trakcie reakcji chemicznej. Takie podejście jest skomplikowane i czasochłonne, ale pozwala na bieżąco rejestrować, jakie substancje się wydzielają. Teraz proces może kolosalnie przyspieszyć – w „Nature” opisano zautomatyzowaną platformę, która dzięki robotycznym manipulatorom i algorytmom AI przeprowadza nawet tysiąc takich eksperymentów dziennie. Jednym z dwóch kierowników badania jest Polak: prof. Bartosz A. Grzybowski. (trt) Zdjęcie: Shutterstock

Podkast 145. Agata Karska, Łukasz Tychoniec: Czujemy chemię do astronomii

To styl życia. Gra zespołowa w międzynarodowych składach, walka z deadline’ami i zabieganie o czas pracy na sprzęcie takim jak teleskop Jamesa Webba. Dowodem miłości do niej może być tatuaż z Perseuszem. O astrochemii oraz modach w astronomii opowiadają dr Agata Karska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz dr Łukasz Tychoniec z Universiteit Leiden – autor pulsara i tegoroczny laureat Nagrody Młodych Polskiego Towarzystwa Astronomicznego.

Podkast 144. Jakub Growiec: Przyszłość z AI nie musi być dystopią

Do czego może prowadzić rozwój sztucznej inteligencji ogólnego zastosowania (AGI), a zwłaszcza ASI (sztucznej superinteligencji)? Czy jest jeszcze szansa na pozytywne scenariusze? Rozmowa z prof. Jakubem Growcem, szefem Katedry Ekonomii Ilościowej Szkoły Głównej Handlowej.

Podkast 122. Przemysław Biecek: Epickie wtopy sztucznej inteligencji

Mity odczarować. Panikę przeczekać. Stosować immunizowanie przez eksponowanie. Oto zalecenia dotyczące technologii, która dwa lata temu przebojem wdarła się do sfery publicznej. Z charakterystycznym dla siebie spokojem przekazuje je prof. Przemysław Biecek z Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, informatyk i matematyk zajmujący się analizą złożonych modeli AI.

Podkast 110. Natalia Letki: Taka moralność, jakie państwo

Niechęć do obcych nie jest bezwarunkowa, a zróżnicowanie etniczne niekoniecznie obniża spójność społeczną. O tym, jak codzienne intuicje i narracje rządów mijają się z realnymi przekonaniami społeczeństw, mówi dr hab. Natalia Letki, socjolożka i politolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW, badaczka zjawisk związanych z kapitałem i zaufaniem społecznym.

Podkast 104. Marcin Miłkowski: Daniel Dennett to był wielki człowiek

– Ten myśliciel był jak magnes. Ludzie chcieli myśleć z nim lub przeciwko niemu – mówi dr hab. Marcin Miłkowski, profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, badacz filozofii kognitywistyki, umysłu i psychologii. Świadomość, jaźń, wolna wola – dziś nie sposób myśleć o tych pojęciach, nie odwołując się do dorobku Dennetta. Rozmawiamy o tym przy okazji polskiej premiery jego autobiografii.

Podkast 92. Piotr Sankowski, Natalia Letki, Marcin Nowotny: Habilitacja? Koszmar, proteza, relikt przeszłości

Skoro sens habilitacji podważa się od lat, dlaczego polscy naukowcy wciąż muszą się o nią ubiegać? Czy jest patologią, czy raczej desperacką próbą ratowania chorego systemu? I czym należałoby ją zastąpić? Odpowiadają Piotr Sankowski, informatyk z Uniwersytetu Warszawskiego, prezes IDEAS NCBR, Natalia Letki, socjolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW oraz Marcin Nowotny, biolog z Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej.

Podkast 86. Hołyst, Biecek, Sienkiewicz: Czas rozproszyć toksyczną mgłę

Trudności w podejmowaniu decyzji, łatwość popełniania błędów, niechęć do uczestnictwa w życiu społecznym, skłonność do jego radykalizacji – oto skutki smogu informacyjnego. Jak zacząć go badać? Jak zwalczać? Wyjaśniają prof. Janusz Hołyst i dr. inż. Julian Sienkiewicz, fizycy z Politechniki Warszawskiej oraz prof. Przemysław Biecek, badacz sztucznej inteligencji z Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego.

Naród to wspólnota ludzi złączonych przez „ziemię i krew”? Rzeczywistość nie jest taka prosta.

Spór o pochodzenie Słowian trwa i robi się coraz ciekawszy

Z notatnika neandertalczyka. Co chcieli zapamiętać? Tych 17 kresek to zagadka dla nauki

Gęsia skórka, zwężone źrenice, spowolnione tętno. Muzyka to nie tylko doznania artystyczne.

Łukasz Kaczmarek: Co zrobić, żeby poczuć zadowolenie z życia? Cokolwiek

Jonathan Kennedy: Patogeny to fascynujący wątek w ewolucji Homo sapiens

Żeby nie połknąć muchy. Krótka historia wegetarianizmu

Rafael Mariano Grossi: Obawiam się, że ktoś w końcu użyje broni jądrowej

Platforma arXiv: naukowcy zaczynają od niej dzień, wydawcy zgrzytają zębami

Małpa z Arabii, czyli czy wszyscy jesteśmy Europejczykami

Człowiek: paleolityczne ciało w rzeczywistości cyfrowej

My, ofiary cyfrowego kapitalizmu i cyfrowej kolonizacji? Nie jesteśmy bezbronni

Żyrafa lepsza od świni? Fakty i mity o komunikacji organizmów ziemskich

Szymon Malinowski: Dość już pogarszającego się klimatu

Śmierć. Jak rozumieją ją zwierzęta

O losie naszej planety mogą zdecydować cirrusy i stratocumulusy

Anders Hansen:Social media żerują na instynktach. Można się przed tym obronić

Peter Turchin: Żadne imperium nie przetrwa rozpadu ładu społecznego

Jeszcze Ziemia nie zginęła. Obiektów, które mogą w nią uderzyć jest jednak sporo

Kobiety paleolitu: sprawne, sprytne, kreatywne. Naukowcy długo się co do nich mylili

Baba Jaga i Hannibal Lecter - następcy kanibali także spod Ojcowa

Homo rzekomo, czyli fałszywy obrazek ewolucji

Czego Polacy szukają w swoich genach – i dlaczego grozi im rozczarowanie?

Jak przekonać do zmian myśliwych, drwali, leśników. Mówi Mikołaj Dorożała, główny konserwator przyrody

Wiele kobiet znosi menopauzę w cichym cierpieniu. A można im pomóc

Ostry spór naukowców. AI myśli jak ludzie czy tylko udaje? A może myli się jak człowiek?

15 lat temu przekroczyliśmy trzy granice. Już przestrzeliliśmy wszystkie

Dlaczego uzależniamy się od scrollowania? Media społecznościowe wykorzystują wyniki badań

„Nie mów mi, co robić!”, czyli współczesna postać anarchizmu według Jamesa C. Scotta

Kiedy lód skuł cały świat. Mrożąca opowieść o pochodzeniu organizmów wielokomórkowych

Pokój daje dobrobyt i stabilność, dlaczego więc ludzie wybierają wojnę. Pytanie to podjął Richard Overy w „Why War?”

Na początku było słowo. Tylko czyje? Prawdy i mity o początkach chrześcijaństwa

Wybory w drodze losowania sprawdziły się w starożytnych Atenach. Dlaczego nie spróbować dziś?

Mirosław Gryń: rysownik pulsara

Powiedzieć, że ilustruje nasze artykuły, to zbyt mało. Jego rysunki są indywidualną ścieżką prowadzącą przez ich punkty kontrolne. Przewijaj i daj się prowadzić.